Последняя любовь поэта

На 80-летнем юбилее поэта, общественного деятеля и капитана 1 ранга Ахата Газизовича Мухамедова я встретил известного писателя Рауля Мир-Хайдарова. Он передал мне свой текст, опубликованный в газете «Литературная Россия» (№31 от 31.08.2018), посвященный неизвестным фактам из жизни Габдуллы Тукая. Узнав удивительную судьбу последней любви нашего поэта, я подумал: «Как же интересно устроена жизнь: Рауль Мир-Хайдаров незримой нитью – через судьбу другого человека- оказался связан с поэтом». И мне показалось, что узнать об этом будет интересно всем, кому дорог Габдулла Тукай — гордость татарского народа.
Ф.Ш.Мухтасаров

Последняя любовь поэта

20 апреля-20 августа 2018г.
Рауль Мир-Хайдаров

Неизвестные факты из жизни Г.Тукая 1911-1912гг.
Единственной возлюбленной «татарского Пушкина» Габдуллы Тукая
принято считать Зайтуну Мавлюдову, с которой поэт виделся всего несколько раз
и посвятил ей несколько стихотворений. Оказалось, что скромный юноша,
сторонившийся женщин, был влюблен не только однажды…

… А жив ли тот, и та жива ли?
И нынче где их уголок?
Или они уже увяли,
Как сей неведомый цветок…

Тукаевские дни, тукаевское столетие… Прекрасная традиция зародилась в новом Татарстане – собираться в день рождения великого поэта у его памятника. Там ежегодно объявляют имена лауреатов литературной премии имени Тукая, и этот день можно назвать Днем татарской литературы, Днем единения нашего народа в честь памяти нашего гения – народный праздник, иначе не скажешь!
Тукай был коммуникабельным человеком. Он часто становился центром событий общественной жизни. Он – яркий представитель татарской культуры для всего мира и других тюркоязычных народов России, он олицетворял ее искания в конце 19 века – пору расцвета татарского театра, литературы, журналистики.
Уже целое столетие историки и литературоведы процеживают его жизнь, его творчество через тончайшее сито, надеясь отыскать хотя бы одну его незнакомую строку или факты о неизвестных стародавних встречах поэта с друзьями, родственниками, коллегами, читателями. С каждым годом у тукаеведов открытий все меньше и меньше, жизнь поэта изучена, если не по часам, то по дням точно.
Казалось бы, что мы уже все знаем о своем гении, но случаются в жизни и чудеса. Случаются, потому что Всевышний видит, что значит Тукай для татар. Хочу поделиться с вами, дорогие соплеменники, своим радостным открытием. Благодаря моим публикациям, в которых упоминается мой родной Мартук, я неожиданно оказался причастным к малознакомому или неведомому многим факту из жизни незабвенного Тукая.
У меня с детства существует с Тукаем какая-то мистическая связь, наверное, оттого и пришли ко мне эти сведения. Хотя, казалось бы – где Казань, а где мой Мартук?
Я всегда аттестовал себя оренбургским татарином. Мои родители и их предки во втором и третьем поколении – горожане. Отсюда, от родителей, начинается и моя материальная связь с поэтом. Мартук находится в 200 километрах от Оренбурга, города, где до революции преимущественно проживали мусульмане – татары, казахи, узбеки. Во время революции и Гражданской войны, особо жестоко прокатившейся по Оренбуржью и больно коснувшейся даже нашего Мартука (в поселке есть мемориалы и памятники жертвам Гражданской войны), многие татары из Оренбурга бежали от репрессий и конфискации в Казахстан и далее в Среднюю Азию. Вся история татарской миграции с 16 века свидетельствует о том, что они всегда стремились туда, где был единый по вере народ, оттого и спаслись.
В нашей семье из достойного упоминания имущества, которое удалось сохранить после всех экспроприаций, остался лишь только большой, заводского производства, сундук красного сандалового дерева, весь окованный блестящими медными пластинами с вкрапленными в них разноцветными камнями. Думаю, что когда-то его мои предки привезли из Персии или Аравии. Сундук закрывался на медный, очень красивый ключ. Когда его открывали, пахло сандалом и звучала какая-то короткая восточная мелодия. Волшебный сундук! Внутри в торцах у него находились глубокие узкие отделения, где хранились документы, какие-то украшения мамы, ордена отчима и фотографии-дагерротипы наших родственников по материнской и отцовской линии, фотографии родственников и моего отчима, он тоже родом из Оренбурга. Все снимки – семейные, и лишь на одном из них был изображен молодой человек с выразительными глазами и тонкими чертами лица. Много позже я узнал, что это – Тукай.
В конце 80-х, когда я стал печататься в «Казан Утлары», снимок Тукая я передал Равилю Файзуллину и посоветовал ему собирать ретро-фотографии. Сегодня в архиве журнала собралась бесценная коллекция фотографий – история нашего народа в лицах. Я рад, что имею отношение к этому собранию.
110-летие Тукая отмечали в Москве в Доме писателей, к тому времени уже было открыто Представительство Татарстана в столице. За день до мероприятия мне позвонил первый Полпред Татарстана в Москве Фарид Мубаракшевич Мухаметшин и спросил: «Как нам найти для сцены в ЦДЛ хороший портрет Тукая?» Я ответил: «В Москве живут сотни татарских художников, половина из них преклонного возраста и, наверняка, они чтят Тукая. Возможно, у них есть». Полпред горестно посетовал – обзвонили всех, нет ни у кого. И тогда я признался, что у меня, бесквартирного, живущего уже шесть лет в Переделкино в Доме творчества, на стене висит портрет Тукая. И я отдал его. По окончании торжеств высокие гости, прибывшие из Казани, попросили меня подарить Музею Тукая этот портрет – я и подарил. Портрет написал Шакир Закиров. Позже я заказал ему еще три портрета по фотографии, хранившейся в нашей семье. Эти портреты я подарил журналу «Казан Утлары» и СП Татарстана, там они находятся и сейчас.
Зимой 1978 года я работал в Доме творчества писателей в Малеевке, тогда же в феврале случились какие-то выборы. Избирательный участок находился в Рузе, и для писателей сразу после завтрака подали старенький потрёпанный автобус. Стояли сильные морозы, салон автобуса за ночь промёрз основательно, и писатели окоченели уже минут через пятнадцать. Оттого проголосовали быстро и кинулись искать буфет, чтобы согреться, но увы… На обратном пути мы четверо – Мустай Карим, Муса Гали, я и ещё один татарский писатель, который приехал накануне, но я его еще не знал – сидели сзади, на самом холодном месте, оттого, что дверцы автобуса прикрывались не плотно. Только мы вбежали в свой уютный тёплый холл Дома творчества, мысленно проклиная выборы и мороз, Муса Гали прошептал промерзшими губами – У тебя есть что-нибудь…? Я молча кивнул головой, и мы разбежались раздеваться по своим комнатам. Я сразу включил чайник, достал бутылку коньяка, бутылку водки и начал нарезать колбасу и хлеб, банка с грибами открылась легко. И тут в комнату вошли Муса Гали и Мустай Карим. Мустай Карим, оглядев наскоро накрытый стол, довольно улыбнулся и спросил – А ты Аттилу пригласил? Поняв, что нет, он попросил – Сходи, пожалуйста, за ним, потом расскажем тебе о нем. Так за моим столом появился Атилла Расих, писатель, фронтовик, орденоносец. Судя по их разговору за столом, я понял, что они знакомы давно. Я уже писал, что в начале моего пути в литературе большинство писателей старшего поколения были фронтовиками и ещё носили орденские колодки. Казанский гость просидел с нами недолго, он спешил за письменный стол, готовил к изданию новую книгу в Москве.
Как только гость ушёл, Муса Гали спросил меня – А ты знаешь, кто у него мать? Видя мое недоумение, он сказал с почтением – Зайтуна Мавлюдова!! Фамилию эту я знал, как и каждый мало-мальски грамотный татарин – она была возлюбленной Г.Тукая, ей он посвятил несколько стихотворений. Аттила-абы – сын…Тукая? – спросил я взволнованно. Но в разговор вмешался Мустай Карим – К сожалению, нет, она вышла замуж за Кадыра Расулева, известного религиозного деятеля.
Сегодня, когда я пишу об открытии новых, неизвестных страниц из жизни Г.Тукая в 1911-1912 гг., я не мог не вспомнить о том, что сорок лет назад за моим столом в Малеевке сидел сын первой возлюбленной Тукая.
Это ещё одна тонкая нить, связавшая меня с Тукаем – встреча с сыном Зайтуны Мавлюдовой. Не могу не сказать несколько слов об этом достойном человеке. Родился он в 1916г. в Стамбуле, по возвращении родителей из Мекки, где они совершали хадж. Я уже упоминал, что его отец был известным в мусульманском мире теологом. Аттила Кадырович прошёл всю войну, вернулся в Казань в звании капитана, орденоносцем. После войны закончил институт и работал преподавателем. Написал несколько хороших книг, в 60-х годах получил высшую литературную премию Татарстана имени Тукая. Человек он был интеллигентнейший, но, к сожалению, закрытым, немногословным, держался особняком. Сейчас, будучи абсолютно уверенным, что на смертном одре Тукай всё-таки шептал имя «Амина», я думаю, что и Аттила-абы не раз задумывался над тем, что он мог бы быть сыном Г.Тукая, мог носить его фамилию, продолжить его род…
Вот такой невероятный клубок историй, связанных с Поэтом, который прожил всего 27 лет.
В начале нового века я случайно узнал, что в Казахстане, в г.Уральске татарский меценат Ришат Увалиевич Хайруллин выкупил бывшее здание медресе М.Тухватуллина, где учился в юности Тукай. Приобрел он и находившийся рядом особняк, где располагалась типография татарской газеты, с которой сотрудничал Тукай. Эти объекты он фактически перестроил заново. В просторных комнатах роскошного особняка с уютным внутренним двориком он создал музей Тукая и восстановил типографию. Отремонтировал Р.У.Хайруллин и мечеть, в которую ходил поэт. Я, конечно, не мог пройти мимо этого события, тут же поехал в Уральск. В музее много экспонатов, которых касались руки Тукая, есть вещи и интерьеры из дома Тухватуллиных. В Уральске всегда было много образованных татар, живших в достатке, оттого быт того времени воссоздан тщательно, исторически и стилистически выверенным. В нем есть дух времени, чувствуется татарская жизнь, некогда проходившая в этих стенах. Я спросил экскурсовода – много ли тукаеведов из Казани побывало в музее? Он ответил – ни одного, кроме работников Казанского музея, с которым мы постоянно в контакте. Я не тукаевед, но мне интересно все, что связано с нашим гением, наверное, оттого так много сведений о нем стеклось именно ко мне.
Вот такие давние, уже не мистические связи, у меня с Тукаем.
Теперь два слова о Мартуке – оттуда дорога ведет к неизвестной странице из жизни Тукая.
В 90-х годах я печатал в «Казан Утлары» повесть, где упоминался Мартук. Неожиданно я получил большое письмо от хорошо образованной 80- летней женщины из Казани. Она читала журнал и увидела там упоминание о Мартуке. Оказалось, что до войны у нас отбывал ссылку ее дед, духовное лицо, теолог, имевший опубликованные труды и некогда читавший лекции в исламских центрах Бухары и Самарканда. Оказывается, в молодости у них дома в Казани наш Мартук звучал, как Мекка – туда они писали письма раз в месяц, раз в год имели право отправить посылку, раз в два года – навестить своего родственника. Безумно жесточайшие годы! Это письмо я передал в «Казан Утлары». Была еще жива моя мама, и я пытался отыскать его следы. Но, увы, время стирает следы даже таких достойных людей. Но он все же остался в памяти старшего поколения мартучан. Они слышали, что был в 30-х годах такой набожный человек в поселке, читал книги на арабском языке и жил тем, что отпевал умерших – жил от поминок до поминок. Наверное, оттого, что он у нас жил, в Мартуке всегда были грамотные муллы. Их всегда приглашали в соседние поселки и даже в Актюбинск и Ак-Булак.
Почему я о нем пишу? Потому что уж он-то точно знал женщину по имени Амина, о которой ниже пойдет речь, которая волею судьбы тоже оказалась в моем Мартуке. Два просвещенных человека из Казани не могли не встретиться в крошечном посёлке хотя бы на чьих-то похоронах.
В интернете на ФБ у меня есть страничка, где помещен рассказ «Станция моего детства». И вдруг мне, опять же из-за упоминания о Мартуке, приходит письмо, которое, наверное, будет интересно всем татарам – оно касается личной жизни Тукая. Привожу письмо без комментариев – точнее и яснее, чем там, не скажешь. Письмо проверено, перепроверено, проанализировано, нашлись и фотографии людей, о ком идет речь, и даже их могилы. Есть одна неверная деталь о кумысе – Тукай приезжал в Купербаш на козье молоко.

Рамиль Шерланов:
Эту удивительную историю рассказала мне моя бабушка (по маминой линии).
Случилось это приблизительно в 1912 году. Жили они тогда в деревне Купербаш Арского уезда Казанской лшгубернии. Отец (мой прадед) был зажиточным крестьянином, мать (моя прабабушка) – домохозяйкой. Прадед был набожным, добропорядочным и образованным, строгим, но справедливым человеком. Наверное, поэтому был избран старостой деревни. У бабушки была старшая сестра, которую звали Амина. Она была очень красивой, скромной и трудолюбивой восемнадцатилетней девушкой. Амина всегда помогала маме по хозяйству. В эту деревню часто приезжал из Казани известный татарский поэт Габдулла Тукай. У него была чахотка (туберкулёз лёгких) и последние годы жизни по рекомендации врачей он лечился кумысом в Казахстане, а затем Татарстане. Кумыс кобылиц, которых содержал мой прадед, был самым лучшим в Казанской губернии. Амина всякий раз подавала Габдулле Тукаю чашу со свежим кумысом. Он пил кумыс, долго говорил с ней, при этом очень пристально смотрел на неё и, уходя, всегда благодарил её. Поэт тогда был очень бледен и худ, но черты его лица оставались тонкими, красивыми. Он был достаточно прилично одет: на нём были тёмный сюртук, костюм с жилеткой и тюбетейка. Поэт производил впечатление весьма аккуратного и скромного человека. Он был образован, умён, интересен. Они полюбили друг друга с первого взгляда. Дело дошло до того, что однажды Габдулла Тукай попросил её руки у моего прадеда. Но прадед отказал ему: мол, за неустроенного человека дочь не отдаст (к сожалению, отношение к поэтам в то время было таким же, как и к артистам).
В 1913 году в возрасте 27 лет Габдулла Тукай, так и не устроив свою семейную жизнь, умирает в нищете от чахотки. А Амина после революции выходит замуж за красноармейца Багаутдинова и уезжает с ним в г. Мартук Актюбинской области Казахстана, где рожает ему двух дочерей. Сейчас в г. Мартуке живут её внуки, правнуки и праправнуки. Амина до конца своей жизни не забывала свою первую любовь – Габдуллу Тукая, читала и перечитывала его стихотворения и тихо плакала. Моя бабушка говорила мне, что у Габдуллы Тукая есть стихотворение (названия не помню), которое поэт посвятил Амине.

Сейчас я живу в Нукусе (Каракалпакстане, Узбекистане). Фамилия Амины-опай (по мужу) и её двух дочерей (Фаузия-опай, Марзия-опай) – Багаутдиновы. Остались у Амины-опай внук Марат и внучка Гулькай. Они живут в Мартуке, внук Рустам и правнуки (насколько я знаю от своей тёти) переехали на родину Амины-опай и живут в г. Арске Казанской области. Фотографии Амины-опай у меня нет. Были у моей тёти (я их видел), но она (абыстай — женский мулла) их сожгла (по мусульманским традициям нельзя хранить фото (лики) умерших родственников). Спрошу у жены моего дяди, может, и сохранились у неё. У меня фотография есть моей бабушки (младшей сестрёнки Амины-опай). Но, я думаю, в Мартуке у внуков есть фотографии самой Амины-опай и её дочерей.
Я являюсь внучатым племянником Амины-опай. Кстати, муфтий Усман Хазрет Исхакы – троюродный братишка моей мамы Самигуллиной Раисы Хисматуллаевны, а муфтий Талгат Тазеддин – её зять (женат на троюродной сестрёнке мамы). Мать Усмана-обый (поэтесса Рашида-опай) и тёща Талгата-обый (Салима-опай) – двоюродные сестрёнки моего дедушки Хисматуллы Самигулина. Их, сирот, воспитал старший брат моего деда мулла Захри-обый Самигуллин.
Сведения из метрики моей бабушки Хабибуллиной Гильминисы: Девичья фамилия Амины-опай – Хабибуллина (по-моему, после замужества она взяла фамилию своего мужа Багаутдинова). ФИО её отца (моего прадеда) – Давлетшин Хабибулла, ФИО её матери (моей прабабушки) – Галиуллина Махубзямал. После Октябрьской революции прадед был раскулачен, в 1918 году красноармейцы хотели его расстрелять (у них был мандат на его расстрел), вывели его в лес, зачитали приговор и уже хотели привести его в исполнение, но крестьяне деревни Купербаш встали рядом с ним: мол, убейте и нас, коль убиваете нашего кормильца. Прадеда не расстреляли. Забрали всё и оставили его многодетную семью (у него было 10 детей) голодать. После чего деревня, не знавшая голода, познала ГОЛОД.

Получив письмо от Р.Шерланова, в начале мая я отправился в Мартук, в надежде отыскать там следы возлюбленной Г.Тукая. И мне это, как ни удивительно, удалось.
В архивах Мартука я быстро выяснил, что Рамиль Шерланов в чем-то сильно ошибался и что он не совсем полностью владеет информацией о жизни Амины-апай. Поэтому я должен указать на существенные неточности.
1. В Мартук Амина-апай прибыла с семьей не в 1918 году, а летом 1945 года после 6 лет скитаний по Казахстану и Узбекистану (о чем подробно написал другой внук Амины-апай Рустам Ахмеджанов).
2. Все дети Амины-апай родились не в Мартуке, а в Мендюше.
3. Первый муж Амины–апай не был красноармейцем. Красноармейцы как раз расстреляли его. Они же раскулачили отца Амины и чуть не расстреляли его. К счастью, его отбили жители Купербаша.
О Рамиле Шерланове. Он – внук младшей сестренки Амины-апай Гульминисы, которая общалась с Аминой до последних ее дней, часто бывала в Мартуке. Бабушка Рамиля Гульминиса-апай вышла замуж за Хисматуллу Самигуллина. Это род тех Самигуллиных, которые в последние 100 лет являлись высокими духовными лицами мусульман в Ташкенте, Алма-Ате, Казани, Уфе, Петербурге и других городах.
Нынешний муфтий мусульман России шейх Талгат Тажутдин женат на близкой родственнице Раисы-ханум – матери Рамиля Шерланова.
Почтенный муфтий Усман-хазрат Исхаки – троюродный брат матери Рамиля Шерланова.
А мать Усмана-хазрата Исхаки, поэтесса Рашида-апай и ее сестра Салима (теща муфтия Талгата Тажутдина) – двоюродные сестры деда Рамиля Шерланова – Исматуллы Самигуллина. Рашида и Салима остались сиротами, и воспитал их старший брат деда Рамиля мулла Загретдин Самигуллин.
Вот такие сложные и высокие родственные отношения сложились вокруг возлюбленной Г.Тукая. Но это и к лучшему – в этих семьях хранится еще много фактов и фотографий о давно прошедших днях. Есть там, наверное, воспоминания о Тукае, о Мендюше, Купербаше и Мартуке.

Оказывается, тайна Тукая жила со мною рядом с первых шагов моей жизни в Мартуке. Я думаю, что появление Амины-апай и Хайруллы-абы летом 1945 года в Мартуке с тремя детьми, после долгих лет скитаний по Казахстану и Узбекистану, было неслучайным. Там жила сестра мужа Хайруллы – Майнур-апай. Выходит, мой Мартук для этой семьи стал последним прибежищем в скитаниях после расставания с Татарстаном.
Могилы Амины-апай и её мужа Хайруллы-абы Багаутдинова нашлись. Амина-апай с 1945 года всю оставшуюся жизнь прожила в Мартуке и захоронена под девичьей фамилией – Хабибуллина. Этот факт косвенно подтверждает версию о её встречах с Габдуллой Тукаем. Уверен, что она хотела сохранить фамилию для нас, потомков. Этим, а также памятью и воспоминаниями о нем, она всю жизнь связывала себя с Тукаем. Так, наверное, поступила бы любая женщина, на которую пал выбор гения. Я, без сомнения, много раз видел Амину-апай и Хайруллу-абы с раннего детства, в дни мусульманских праздников получал из её рук, которых касался Тукай, угощения: или беляш, или румяную плюшечку, или кусок пирога с красным творогом, а иногда и копеечку на кино.
Брат Амины-апай, Нурулла Хабибуллин, был женат с 1909 года на Бибисабире, дочери преуспевающего торгового человека из Мендюша Камалиева Багаутдина. Но у Багаутдинова, кроме дочери, был ещё и сын Асхадулла, который так же, как и Тукай, был влюблён в Амину. Видимо, у отца Амины, в связи с родством с семьей Багаутдиновых через сына, имелись какие-то тайные устные договоренности насчёт сватовства Амины и Асхадуллы, но ни Тукай, ни Амина не могли знать об этом. И отказ Тукаю в сватовстве мог произойти и по этой причине. Могила брата Амины Нуруллы находится рядом с могилами дочерей Амины-апай: Марзии и Фаузии в Купербаше. Как тесно связаны судьбы названных здесь людей с аулом Купербаш, где много раз бывал Тукай!!
Я беседовал с внучкой Амины-апай Гулькай, которая ныне живет на Алтае, но она мало что знает, не в пример Рамилю Шерланову из Нукуса, с которого и начались мои поиски оставшихся на земле следов Амины-апай, от которой тянулся очень ясный и глубокий след к Тукаю. Шерланову я очень благодарен за его твёрдую убежденность в том, что Тукая связывали личные отношения с Аминой Хабибуллиной, он же обозначил мне четкие места пребывания Амины и Тукая в 1911-1912 годах. В моих поисках стало ясно, что старинный татарский аул Купербаш не был местом случайного пребывания Тукая, его туда тянуло, там он работал, лечился, и там жила Амина, он даже ненадолго снимал комнаты, чтобы чаще видеть девушку.
Я помню Амину-апай, вижу ее сквозь время, в ней я чувствовал природное благородство, аристократизм, такт, у неё была не мартукская речь, поведение, бытовые привычки, которые передались ее дочерям. Их, Марзию и Фаузию, я помню молодыми, они имели присущую Амине-апай самостоятельность не только в поведении, но и суждениях. Повторюсь, мы жили кучно, на мартукской Татарке, а Марзия-апай была каким-то начальником на предприятии, где работал мой отчим Исмагиль-абы, и бывала у нас дома не раз. То же самое я могу сказать о ее сестре Фаузие. Удивитесь, как глубоко жила в сестрах тяга к Татарстану, родным местам матери, они бывали там часто и всегда возили на родину Амину-апай. Сестры с матерью при жизни ухаживали за могилами своих родственников в Купербаше.
Конечно, сестры знали тайну матери, но узнали поздно, время было жестокое, немногословное, разговоры о своих родителях, об их статусе в буржуазном обществе, о высоких отношениях с поэтом из царского прошлого в то суровое время могли обернуться бедой. Они, как люди образованные и много повидавшие, знали и видели грустные примеры судеб людей не из рабоче-крестьянской среды – в Мартуке мне все дни вспоминалась судьба великого Амирхана Еники.
С 1917 года после Первой мировой войны и революции произошел разлом всей жизни России – в центре и на окраинах. Распад Империи завершился невиданным голодом в Поволжье в 20-х годах, коснувшимся особенно жестоко Татарстана и Башкирии, и дальше гибельно шагнувшим в Казахстан. Семья Амины, созданная в 1918 году, в селе Мендюш, в имении Камалиевых, попала в водоворот истории. Классовую ненависть они, как «враги народа», ощутили на себе так, что их правнуки помнят об этом до сих пор. Они потеряли капиталы родителей, собственность, землю, социальное положение, надежды на будущее. Семья Амины попала в наш нищий Мартук в 1945г., который оставался нищим – без света и без работы – до 1960 года, только тогда появились первые плоды освоения целинных земель в Казахстане. Тогда же в Мартуке появилось и электричество – в 1959 году. В те годы у нас в Мартуке кроме милиции был и уполномоченный НКВД, а впереди маячили голодные послевоенные годы. Какие тут могли быть разговоры о Тукае, о времени, когда они жили в достатке и были счастливы?! Такие беседы были бы губительны для молодых, да и в татарских традициях тех лет девушки не уведомляли о своих чувствах и личной жизни весь свет. И Тукай вряд ли кому признавался в своем неудачном сватовстве, хотя он чувствовал, как поэт, как мужчина, что он желанен этой девушке, и сердца их бьются в такт. Гордость тукаевская, гордость татарская известна.
Встречи Амины-апай с Тукаем, беседы с ним, его подарки и внимание, сердечные признания – это дар Всевышнего ей на всю оставшуюся жизнь. Только эти, навсегда запечатленные в ее сердце воспоминания, дали Амине-апай силы выжить, вырастить детей, дать им образование и возможность приезжать с ними в Купербаш, посещать могилы близких и вспоминать только одно счастливое лето 1912 года, когда ее сердце было наполнено Тукаем, его поэзией и любовью.
В то сложное переломное время, длившееся почти тридцать лет, мало у кого была путеводная звезда в кромешном мраке революций, войн, преследования людей не только по идеологическим убеждениям, но и по социальному и имущественному статусу. А у Амины был Тукай. У нее не было желания делиться заветными воспоминаниями ни с кем, она жила с ними в обнимку всю жизнь, оттуда она и черпала силы, чтобы выжить, поднять детей. Только семье она открыла какие-то сведения уже в конце 60-х. Но подробности жизни знали только ее дочери.
– Да будет благословенно его имя, – говорила она часто своим дочерям, с которыми была в редкой духовной близости.
Слава Аллаху, что Амина и Хайрулла вообще смогли сохранить жизнь и продолжили род Хабибуллиных и Багаутдиновых. Сегодня мы видим их многочисленный род, разбросанный на всем постсоветском пространстве. И все они, как один, оказались достойными людьми. Они живут в Ташкенте, Нукусе, Ашхабаде, Алматы, Чимкенте, Петербурге, Арске, Алтае, Уфе, Мартуке, Актюбинске, Казани.
Сегодня запоздало вспомнилось, что дочь Амины-апай Марзия очень нравилась моему дяде Рашиду, младшему брату моей матери, о нем у меня много страниц в романе «Ранняя печаль», но что-то у них не срослось. Жаль, а ведь я мог бы стать родственником Амины-апай… Вот в какое кольцо может иногда сворачиваться жизнь. И не случайно не к кому-нибудь, а именно ко мне пришла весть из счастливых дней для Амины-апай лета 1912 года. И это уже не мистика, это и моя судьба, связавшая меня с детства с фотографией Тукая из нашего волшебного сундука сандалового дерева.
Единственным близким родственником Амины-апай в Мартуке остался ее внук – Марат Ахмеджанов, 1951 года рождения, он присутствует на многих фотографиях. Марат не только подтвердил написанное Рамилем Шерлановым, но и многое добавил, уточнил, ведь он вырос на руках Амины-апай, своей бабушки.
Вот его дополнения: Амина-апай родилась в 1895 году – умерла в 1976. На момент встречи с двадцатипятилетним Тукаем ей было 17 лет. Родилась и жила она в ауле Купербаш, приезжал туда Тукай на козье молоко. Приезжал Тукай туда много раз в 1911-1912 годах, потому что в ту пору он жил неподалеку от ее села, эти адреса биографам поэта известны.
Обе дочери, Марзия и Фуазия, лицом и статью пошли в мать: красивые, видные, это очевидно по многочисленным фотографиям. Они, по тем временам, одевались стильно, это я хорошо запомнил в юности. Потому, что Амина-апай прекрасно кроила и шила, у нее была швейная машинка, которую семья берегла как зеницу ока. Эта машинка и кормила их в Мартуке с 1945 года. Шила Амина-апай и для мужчин, и для женщин, шила новое и перелицовывала старые довоенные вещи – пальто, костюмы, брюки. Оттого ее знал весь Мартук, ее любили за трудолюбие, за безотказность, вкус, за бескорыстие. Шила она и в долг, и за продукты. Такой несгибаемой, работящей была в жизни возлюбленная Тукая.
Дочери Амины-апай, всю жизнь проработавшие в Мартуке, на исходе жизни вернулись туда, где начиналась жизнь их матери, которую они любили безоглядно – в Купербаш, и обе похоронены на сельском кладбище.
В Арске, по улице Красная слобода, д.50 живёт младший сын Фаузии – Рустам Ахмеджанов, 1964 года рождения, хирург по профессии. Он обошел в Купербаше и Мендюше всех старожилов, дальних родственников Амины-апай и Хайруллы-абы, нашел фотографии. Главное, что в долгих беседах на родине бабушки он услышал отголосок тех давних событий, которые интересуют нас – о том, что Тукай приезжал в Купербаш не только из-за козьего молока, а потому, что был влюблен в красавицу Амину и имел на нее виды. Старожилы говорили, что в нее невозможно было не влюбиться – столь хороша, умна, воспитана она была. В Арске, у Рустама проживает и его отец, 96-летний Адигам-абы Ахмеджанов, фронтовик, первый зять Амины-апай. Адигам-абы потерял на войне руку, после войны закончил кооперативный техникум и всю жизнь проработал в Мартуке в райпотребсоюзе бухгалтером. Адигам-абы остался у меня в памяти тоже с детства, они жили на нашей улице, он знал мою маму, её сестёр, моего отца, с которым вместе ушли на фронт. Очень авторитетный в Мартуке был человек. В 90-х годах прошлого века я часто принимал Адигама-абы и его друзей, татарских и казахских аксакалов, в Мартуке, в доме своего брата, об этих встречах остались фотографии.
У меня есть письмо Рустама Ахмеджанова, второго внука Амины-апай, где он восполняет мои пробелы в жизни своей бабушки, то, о чем не мог знать Рамиль Шерланов. После его воспоминаний выстраивается окончательная и целостная картина истории, связанной с судьбой поэта. Привожу дословно.
«Жизнь моей бабушки Амины не была легкой и не могла быть легкой уже только потому, что она была дочерью своего раскулаченного отца. Вся ее жизнь после 1913 года прошла в испытаниях перманентно сурового времени и жестоких обстоятельств. Объяснять почему в 1937 году семья Амины с четырьмя детьми спешно бежала из родных мест – отдельная печальная история, о которой стоило бы написать книгу. Вообще жизнь моей бабушки в Первую Мировую войну 1914г., революцию, в гражданскую войну, голод двадцатых годов, в репрессии 37-х и в Великую Отечественную войну не имеет к Тукаю никакого отношения. В изгнании она часто говорила своим дочерям – хорошо, что Тукай не застал эти годы страданий своего народа. По письму Рамиля Шерланова видно, как разросся наш род от Амины Хабибуллиной и Хайруллы Багаутдинова, и даже я не знал о всех родных бабушки по линии ее родной сестры Гульминисы и брата Нуруллы, а тем более по линии отца ее мужа Хайруллы. Но даже в Нукусе на другом конце СССР помнили историю Тукая и Амины-апай. Воспоминания Р.Шерланова совпадают с тем, что знали мы, прямые внуки Амины и Хайруллы.
Я даже не предполагал, что по линии Самигуллиных-Багаутдиновых у нас в родстве высшие духовные лица Татарстана и Башкирии.
После смерти Тукая, в 1918 году бабушка выходит замуж за Асхадуллу, старшего сына состоятельного человека, легендарного Камалиева Багаутдина из деревни Мендюш, память о нем до сих пор сохранилась среди коренных жителей деревни. Его внук – Мидхат Нуруллин, (племянник Амины) всем известный и уважаемый в Арском районе человек, рассказывал мне при жизни, что Багаутдин-бабай был высоким, физически очень сильным человеком, с мощной внутренней энергией. Рассказывал, как он мог взглядом свалить человека с ног, как затаскивал в гору телегу с дровами вместе с лошадью, когда у той не хватало сил самой подняться в гору, и еще многое другое. Но вновь трагедия. В Казанской губернии в 1918 году свирепствуют отряды продразверстки и так называемые комитеты бедняков, отнимая у зажиточных крестьян за бесценок хлеб, а зачастую и вовсе без оплаты. Когда крестьяне отказались бесплатно сдавать зерно, в Арск поздней осенью 1918 года прибыл многочисленный отряд красноармейцев и жестоко подавил восстание крестьян, впоследствии названного вилочным мятежом (сэнэк сугышы). Был убит 31 крестьянин, в том числе и муж Амины – Асхадулла. В том же 1918 году были раскулачены и ее родители, а отец – Хабибулла чудом избежал расстрела. Этот брак моей бабушки оказался кратковременным и бездетным, они прожили всего четыре месяца! Однако, тесть Амины – Багаутдин не захотел в это смутное время отпускать из семьи расторопную и трудолюбивую невестку Амину и, очевидно, по всеобщему согласию, женит на ней другого сына – Хайруллу. В Мендюше у них появляются на свет дети: в1922г.– Марзия, в 1926 – моя мама Фаузия, в 1931 – Камиль, в 1937г – Вагит. Вагит умер в возрасте 2-х лет. В сентябре 1936 года умирает Багаутдин-бабай, и в конце 30-х годов семья бабушки Амины уезжает из Татарстана. Начались годы скитаний и нужды на чужбине. В разные годы они жили в Узбекистане и Казахстане. В 1950 году она пережила смерть мужа, а чуть позже в Ташкенте в возрасте 21 года умирает и ее сын Камиль. Неожиданная смерть единственного сына явилась для нее тяжелой утратой. Бабушка Амина была необычайно позитивным человеком, с тонким чувством юмора и высоким интеллектом. Очень любила нас – своих внуков, но любовь ее досталась больше всего старшему из нас – Марату, именно ему она читала сказки Тукая, именно он листал нашу семейную реликвию – книгу сказок Тукая, подаренную бабушке, видел и держал в руках фотографию Тукая, к несчастью не сохранившиеся. Она была очень скромной женщиной, всю свою жизнь бережно хранила в сердце память о своей первой любви – любви к Тукаю. Чувства ее к Тукаю и история взаимоотношений не обсуждались и не афишировались за пределами семьи даже после смерти ее мужа. Разумеется, в тесном семейном кругу, зная о них, мы – внуки, расспрашивали об этой истории, на что она всегда, скромно улыбаясь рассказывала о том, как приходил к ним домой Тукай. Разумеется, уровень этих взаимоотношений мог быть только целомудренным, этим они и дороги. Всю свою жизнь она, как и ее дочери, с тоской вспоминали Татарстан и в глубине души мечтали когда-нибудь вернуться на родину. Надо сказать, что Татарстан покинула и любимая сестренка Амины – Гульмениса, уехав в Ташкент. Выйдя замуж за Хисматуллу Самигуллина, она родила двух замечательных дочерей – Раузию, Ильсию и сына Ильгиза. Надо сказать, что все Хабибуллины, Самигуллины и Багаутдиновы тесно общались и часто ездили в гости друг к другу, и в Ташкент, и Нукус, и Мартук, и Казань, и Купербаш, и Арск. К сожалению, мечтам бабушки Амины вернуться на родину не суждено было сбыться. Бабушка последние годы сильно болела, и летом 1976 года сердце ее тихо остановилось во сне. Похоронена она на мусульманском кладбище в Мартуке. Вот так и закончилась, полная драмы, жизнь моей бабушки Амины, а вместе с ней и история ее первой любви. Хочется выразить благодарность дочитавшим эту историю до конца и надежду и на то, что все мы сможем бережнее относиться ко всему тому, что касается нашего великого поэта, в том числе и к его последней любви.
Рустам Ахмеджанов

Я написал много остросюжетных политических романов, основанных на реальных фактах. Настолько реальных, что за первый роман «Пешие прогулки» на меня было совершено тяжелое покушение, я пробыл 28 дней в реанимации и остался инвалидом 2 группы. Тем, кто умеет сопоставлять факты, изучать документы, думать логически, удается восстановить все до мельчайших деталей. К чему я это пишу? Потому что у меня есть опыт восстановления событий, тем более, я имею подробное письмо Рамиля Шерланова из Нукуса. Он представляет род Самигуллиных-Хабибуллиных, к которому принадлежала наша героиня Амина-ханум. Ее жизнь прослежена мною с 1912 года, когда она, по воле Аллаха, встретилась с Г.Тукаем, до ее последних дней в Мартуке по 1976 год. Я представляю вам историю ее жизни, фотографию ее могилы, другие фотографии и свидетельства ее родственников по линии Хабибуллиных и Багаутдиновых.
Амина-апай прожила 81 год. Я обошел огромное мусульманское кладбище в Мартуке. По надгробным камням я понял, что людей, родившихся, как Амина-апай, в 1895 году и даже в начале 19 века, и проживших так же долго, как она – просто нет. К 1976 году, когда она умерла, из ее поколения до 60 лет дожили всего… три местных жителя. Отмечая столь феноменальный для того времени возраст Амины-апай, я думаю о высочайшей милости Всевышнего к ее судьбе: встретиться с Тукаем, прожить столь трудную жизнь в невыносимо жестокое время, выпавшее ей с юных лет, и при этом поднять детей, внуков и оставить после себя многочисленный и достойный уважения род.
Получив письмо Рамиля Шерланова, я тут же без согласований-указаний поехал в Мартук и Актюбинск. Путь не близкий – полтора суток в дороге! Там я встретился со множеством людей, наговорил много часов по телефону со многими родственниками Амины-апай, живущими сейчас в разных концах постсоветского пространства. И все эти люди, даже потерявшие связь друг с другом и редко общающиеся между собой, помнили об этой истории или что-то слышали об Амине и Тукае. В разговорах с ними я не ощутил никакого сговора между ними, желания утвердиться за счет истории, связанной с Тукаем. Такую трагическую историю столько людей сочинить и придумать не могли – не те люди, сочинять не будут. Спасибо им за то, что они помнят историю своей семьи, любят и чтят свой род, своих предков. Сомневающиеся, скептики и заинтересованные в иной трактовке жизненного пути Тукая могут обратиться ко мне, и я передам им телефоны потомков Багаутдиновых-Хабибуллиных-Самигуллиных. К этому тексту я прилагаю фотографии и ожидаю поступления новых, среди которых надеюсь увидеть снимок юной Амины – такой, какой увидел ее Тукай в 1912 году.
У меня есть и другой, не книжный, опыт отслеживания судеб людей. Я провел большую работу с биографическими материалами и написал эссе о жизни одного из выдающихся в мировом культурном пространстве художника и скульптора Чингиза Ахмарова. Его я лично знал с 1971 года. Меня так тронула его судьба, что я поехал, как и всегда по личной инициативе, в Троицк, где прошло его детство. Кстати, и Тукай бывал там. Став художником, Чингиз-абы, иллюстрировал книги Тукая.
Мое эссе явилось открытием для многих в Казани, хотя Чингиз Ахмаров с 1956 по 1958 гг. оформлял казанский Оперный театр. В 1945 году за оформление ташкентского Оперного театра имени Алишера Навои он в 32 года получил Сталинскую премию I степени. Статья получила столь широкий резонанс, что Всемирный Конгресс татар попросил журнал «Мирас» перевести ее на татарский язык, и этот номер журнала вручали всем участникам съезда. Это эссе «Чингиз Ахмаров» можно найти на моем сайте www.mraul.ru.
Осталась непроверенной часть биографии рода Багаутдиновых- Самигуллиных. Я не стал делать это сознательно. Я доверяю всему тому, о чем так искренно и эмоционально написал мне доктор Рамиль Шерланов. Перечитайте письмо Р. Шерланова, где подробно указана его родня, и то, что написал Рустам Ахмеджанов. Со стороны Багаутдиновых в Уфе живет достойный представитель этого рода – муфтий Талгат Тажутдин. А в Казани ныне живут и работают Самигуллины – внуки муллы Загретдина Самигуллина – духовные лидеры современного Татарстана, и другие достойные имена. А сам Загретдин Самигуллин – дед Рамиля Шерланова.
Очень рад, что благодаря своему рассказу «Станция моего детства» о Мартуке, я открыл неизвестные страницы из жизни величайшего татарского поэта, основоположника современной татарской литературы.
Воистину, пути Аллаха неисповедимы. Думаю, что только ради обнародования этой печальной истории, связанной с Тукаем, мне стоило стать писателем, чтобы через 106 лет донести неизвестные факты из его жизни татарскому народу. Познав трудный и тернистый путь Амины-апай – моей мартукской землячки, я точно знаю, чье имя шептал Габдулла-эфенди на смертном одре…

PS. Пользуясь случаем, хочу подсказать татарским литературоведам, чиновникам от литературы и искусства, что в Актюбинске более 60 лет существует улица Героя Советского Союза Кутуева. В Актюбинске по сей день живет сын Героя – Ринат, мой ровесник, в юности мы тренировались у одного тренера по боксу, он упомянут в нескольких моих рассказах. В 60-х годах, когда я ещё не бывал в Казани, он рассказывал мне, что часто гостил там у своего двоюродного брата Рустэма Кутуя и его матери. Кстати, ещё о улицах в Актобе. Там всегда были улицы Тукая и Мусы Джалиля. Первая улица Актюбинска, основанная более 150 лет назад, появилась на горе, рядом с мечетью, местечко это ещё тогда называли Татаркой, там со дня основания Актюбинска кучно селились татары. Факт о том, что первая улица города появилась на Татарке, отмечен в биографии города, и улица Кутуева находится там.
В Актюбинской области жили многие сподвижники Мусы Джалиля, после его реабилитации они время от времени печатали свои воспоминания в газетах, с ними организовывали встречи в школах, ВУЗах. Кстати, родина Мусы Джалиля от Мартука всего в двухстах километрах. В Мартуке в 60-х я ещё встречал людей, лично знавших его.
В Казахстане и Средней Азии хранятся ещё много татарских тайн и забытых достойных имён. Поздравляю всех татар – найдена могила возлюбленной Тукая!
Немилосердная судьба, злой рок не позволили им соединиться, а какая бы получилась красивая семья, и мы бы могли увидеть продолжение рода нашего великого поэта. Воистину, трагическая судьба, трагичнее не придумаешь. Не сбылось ни у них, ни у нас.
Но помните, знайте – история и открытия истории никогда, ни при нас, ни без нас, не заканчиваются.
И вновь совсем свежая, неожиданная связь с поэтом. В Москве 10 июня 2018 года ко мне обратился профессор Гамер Баутдинов с просьбой помочь отыскать в Лондоне перевод стихотворения Г.Тукая «Пар ат», сделанное англичанами в 1914г., и статью профессора Вильямса «Российские мусульмане» в американском журнале «The Russian Review». Затем я получил письмо 12 июня из Казани из Музея поэта с этой же просьбой. Мне удалось найти и эти документы столетней давности и передать их Музею Г.Тукая и Министерству культуры РТ.

Перепечатка этого текста полностью или части его возможна только с письменного разрешения автора.

Фото 1. На этой фотографии в нижнем ряду слева Амина-апай сидит с внучкой Гулькай на коленях, рядом с ней справа Майнур-апай, а над ней стоит Барый-абы Шакиров – родоначальник этого большого рода. Справа в сером макинтоше стоит с ридикюлем в руке ее старшая дочь Марзия, она очень похожа на мать. Все остальные на снимке связаны с Аминой-апай только через замужество ее дочерей.
Фото 1957г. Мартук.

Фото 2. Амина Хабибуллина. 1895-1976гг. Мартук. Фото 1975 года.

Фото 3. Нижний ряд: слева Амина-апай, внук Марат и его мама Фаузия. Вверху справа стоит дочь Амины-апай Марзия, слева – Ильсия, племянница из Ташкента. Обе дочери Амины-апай похоронены на кладбище села Купербаш.

Фото 4. Внизу слева – Марзия, в середине Марат, справа – Фаузия. Вверху − племянницы из Ташкента.

Фото 5. Амина-апай со старшей дочерью Марзией.

Фото 6. Амина-апай 1972г.

Фото 7. Камень на могиле Амины-апай Хабибуллиной. Снято 17 мая 2018г. в Мартуке Раулем Мир-Хайдаровым.

Фото 8. Рауль Мир-Хайдаров у могилы Амины-апай Хабибуллиной, возлюбленной Г.Тукая в 1911-1912гг. Фото сделано 17 мая 2018г., Мартук.

Фото 9. Рауль Мир-Хайдаров с внуком Амины-апай Маратом Ахмеджановым. Мартук, май 2018г.

Фото 10. Слева внизу стоит Фаузия (12 лет), сидит Хайрулла Багаутдинов − муж Амины-апай (48 лет), рядом Амина-апай (44 года) и племянник Камиль (7лет). На заднем плане стоит Майнур-апай (46 лет). Фото 1939 года.

Фото 11. Внизу справа сидит Амина-апай. Вверху слева стоят: внучка Гулькай, муж Фаузии Адигам Ахмеджанов, дочь Фаузия, внук Марат. Фото 1960г. Мартук.

Фото 12. Фотография сделана в 1993г. в Мартуке. Главная фигура на снимке (четвертый справа) фронтовик Адигам Ахмеджанов, он зять Амины-апай. Сегодня ему 96 лет, он живет в Арске. Второй слева за столом – мулла Мартука, родом из Мамадыша. Крайний слева стоит Рауль Мир-Хайдаров.

Фото 13. Семья Рустама Ахмеджанова из Арска, внука Амины-апай.

Татарча:

 Шагыйрьнең соңгы мәхәббәте

20 апреля-20 августа 2018г.
Рауль Мир-Хайдаров

1911-1912 елларда Габдулла Тукай тормышына кагылышлы укучыларга мәгълүм булмаган вакыйгалар

“Татар  Пушкины”  Габдулла  Тукайның бердәнбер  мәхәббәте  дип Зәйтүнә  Мәүлетова  исәпләнә. Шагыйрь  аның белән  берничә мәртәбә  очрашкан һәм Зәйтүнәгә багышлап берничә шигырь иҗат  иткән. Чынлыкта исә, хатын-кызлардан читләшүче   яшүсмер,  мәхәббәт утында бер генә тапкыр янмаган…

Дөнядамы сөйгән, һәм сөелгән?
Кайда алар? Бармы белгәннәр?
Бәлкем шушы сихри гөлчәчкәдәй
Күптән шиңгән, күптән сүнгәнннәр…

Тукай көннәре, Тукай гасыры… Бүгенге Татарстаныбызда күркәм традиция – бөек шагыйребезнең туган көнендә аның һәйкәле янында җыелып төрле чаралар үткәрү гадәте барлыкка килде. Биредә ел саен Г.Тукай исемендәге премия лауреатларын игълан итәләр һәм, безнең бөек даһиебызны, аның якты истәлеген зурлап, без бу көнне – Татар әдәбияты көне, Халкыбызның берләшү көне диеп әйтә алабыз. Бу көн – Татар халкының олугъ бәйрәме, аны башкача әйтеп булмый.
Тукай, бик  җиңел аралашучан кеше булып, җәмгыять тормышының үзәгендә кайнаган. Ул бөтен дөньяга һәм Россиянең төрки телле халыкларына татар мәдәни казанышларын җиткерүче вәкил. Ул, гомумән, 19 гасыр ахырында әдәбият-мәдәният өлкәсендәге эзләнүләрне – татар театрының чәчәк ату чорын, әдәбиятын, журналистика үсешен гәүдәләндергән.
Инде тулы бер гасыр дәвамында тарихчылар һәм әдәбиятчылар шагыйрьнең дуслары, туганнары, каләмдәшләре, укучылары белән элекеге очрашулары хакында яңа, киң җәмәгатчелеккә  әлегә билгеле булмаган мәгълүмат алу нисбәтеннән, аның тормыш юлын, иҗатын кат-кат энә күзеннән үткәрәләр. Тукайны өйрәнүчеләрнең ачышлары елдан-ел азая, чөнки шагыйрьнең тормышы, сәгатьләп булмаса да, көнләп өйрәнелгән диеп әйтү ялгыш булмас.

Бөек даһиебыз хакында без барысын да беләбез кебек тоелса да, тормыш итү дәверендә могъҗизалар да булгалап куя. Булгалый, чөнки Аллаһ Тәгаләгә Тукайның татар халкы өчен кем булуы мәгълүм. Газиз кардәшләрем! Минем сезгә үземнең тарафтан ясалган ачышымны җиткереп, шатлыгым белән уртаклашасым килә. Басмаларымда  туган җирем Мартукны телгә алу нәтиҗәсендә, үзем дә сизмәстән, мәңгелек Тукаебыз тормышыннанан безгә бик аз мәгълүм, ә күпләргә бөтенләй билгесез булган вакыйганың ачылышына сәбәпче булдым.
Бала чагымнан ук Тукай белән икебезнең арабызда ниндидер мистик бәйләнеш булганга күрә, әлеге мәгълүмат миңа килеп ирешкәндер дә инде, мөгаен. Алай дисәң, Казан кайда да, минем Мартук кайда?
Мин үземне һәрвакытта да Оренбург татары дип санадым. Минем ата-анам һәм аларның икенче вә өченче буын ата-бабалары шәһәр җирлегендә яшәгән. Менә шушыннан, әти-әниемнән минем шагыйрь белән җисми багъланышларым  башланып китә дә инде. Инкыйлабка кадәр күпчелекне мөселманнар – татарлар, казахлар, үзбәкләр тәшкил иткән Оренбургтан Мартук поселогы 200 чакрым ераклыкта урнашкан. Оренбуг һәм, хәтта, безнең Мартук өчен дә бик аянычлы (поселокта мемориаль һәм Гражданнар сугышы корбаннары истәлегенә куелган һәйкәлләр бар) нәтиҗәләргә китергән  инкыйлаб һәм Гражданнар сугышы чорында, репрессия һәм конфискацияләләрдән качып, татарларның күбесе Казахстанга, ә аннан Урта Азиягә китеп төпләнә. Күченеп китү тарихына күз салсак, 16 нчы гасырдан алып, татарлар мөселманнар яшәгән җирләргә юл алган һәм шунда төпләнеп, сакланып калганнар.
Конфискацияләү нәтиҗәсендә, безнең гаиләбездә зиннәтле җиһазладан бары тик заводта кызыл бәкам агачыннан ясалган,үзе  ялтыравык бакыр пластиналар белән тышланган һәм төрле төстәге вак ташлар белән бик зәвыклы рәвештә бизәлгән сандык кына сакланып калды. Мин,  бик матур бакыр ачкыч белән бикләнүче әлеге сандыкны, кайчандыр бабаларым Иран яки Гарәпстаннан алып кайтканнардыр дип уйлыйм. Аны ачкан вакытта борынга бәкам исе килеп бәрелә һәм кыска гына көнчыгыш көе яңгырый башлый иде. Тылсымлы сандык! Аның эчендә тирән тар бүлемнәр булып, аларда төрле кирәкле документлар, әниемнең кайбер бизәнү әйберләре, чыгышы белән Оренбургтан булучы үги әтиемнең орденнары һәм фотосурәтләре, әти-әнием ягыннан һәм башка туганнарыбызның фотосурәтләре саклана иде. Барысы да гаиләбезгә кагылышлы фотолар булып, бары тик берсендә генә күзләрендә тирән мәгънә чагылып торган, нәфис йөзле яшь егет сурәтләнгән иде. Бик күпкә соңарып, мин аның Тукай икәнлеген белдем.

80 нче еллар ахырында, “Казан утлары” журналында басыла башлагач, мин Тукайның әлеге фотосын Равил Фәйзуллинга тапшырдым, һәм аңа ретро-фотосурәтләр җыярга киңәш иттем. Бүгенге көндә журнал архивында бәһасе булмаган фотосурәтләр коллекциясе тупланган. Әлеге фотосурәтләрдә  — тарих  халыкыбызның йөзендә чагыла. Мин әлеге тупланмага  үз өлешемне кертүемә чиксез шатмын.
Габдулла Тукайның 110 еллыгын Мәскәүдәге Язучылар йортында билгеләп үттеләр. Ул вакытта Башкалабызда Татарстан вәкиллеге ачылган иде. Бәйрәм чарасы башлануга бер көн кала, миңа Татарстан Вәкиллегенең Мәскәүдәге беренче тулы вәкаләтле вәкиле Фәрит Мөбәрәкша улы Мөхәммәтшин шалтыратып, Әдәбиятчыларның үзәк йорты сәхнәсенә куяр өчен Тукайның сыйфатлы портретын юнәтү мәсьәләсен кузгатты. Мин Мәскәүдә йөзләгән татар рәссамнары барлыгын, аларның күбесе олы яшьтә булуын, һәм аларның Тукайны тәгаен хөрмәтләүләрен искәрттем. Аларда портретның булу мөмкилеген әйттем. Әмма тулы вәкаләтле вәкил барлык эзләнүләрнең нәтиҗәсезлегеннән, кирәкле портретның беркемдә дә булмавыннан зарланды. Шуннан соң аңа, мин үземдә,йортсыз, тораксыз, инде алты ел дәвамында Переделкино Иҗат йортында яшәүченең стенасында Тукай портреты эленеп торуын әйттем. Ул портретны мин аларга бирдем. Бәйрәм чаралары тәмам булгач, Казаннан килгән югары кунаклар әлеге портретны Тукай музеена бүләк итүемне үтенделәр, һәм мин бүләк иттем. Портретны Шакир Закиров ясаган иде, соңрак мин аңа, гаиләбездә сакланучы фотосурәт буенча, тагын өч портретка заказ бирдем. Әлеге портретларны “Казан утлары” журналына  һәм Татарстан Язучылар Берлегенә бүләк иттем. Хәзерге вакытта алар шунда урын алган.
Яңа гасыр башында, очраклы рәвештә генә миңа, татар меценаты Ришат Үвәли улы Хәйруллинның,Казахстанның Җаек шәһәрендәге М. Төхфәтуллин мәдәрсәсенең элеккеге бинасын сатып алганлыгы мәгълүм булды. Биредә, яшьүсмер  чорында Габдулла Тукай да укыган. Шулай ук,ул әлеге бина белән янәшә торучы, Тукай хезмәт юлын башлаган татар типографиясе йортын да ала. Чынлыкта, ул бу биналарны яңадан үзгәртеп кора.
Уңайлы ихатасы да булган әлеге купшы йортның иркен бүлмәләрендә Ришат әфәнде Тукай музеен булдыра, һәм шулай ук, типографияне дә торгыза, заманындаТукай намазга йоргән мәчетне дә төзекләндерә. Мин, әлбәттә, әлеге вакыйгалардан читтә кала алмадым, шунда ук, Җаекка юл тоттым. Музейда Тукай куллары кагылган күп кенә экспонатлар, Төхфәтуллиннар йортының эчке бизәлешен чагылдырган әйберләр, җиһазлар урын алган. Җаекта укымышлы, җитеш тормышлы татарлар шактый  күп булган, шунлыктан  шул чорның тормыш-көнкүреше тарихи һәм стилистик яктан җентекләп өйрәнелеп торгызылган. Бу музейда әлеге чор рухы тоемлана, бу бина диварларында кайчандыр татар тормышы кайнаганлыгы сизелә. Мин Тукай иҗатын өйрәнүче  күпме Казан белгечләренең әлеге музейны килеп күрүләре белән кызыксындым.Экскурсавод, үзләре белән даими рәвештә элемтәдә торучы Казан музее хезмәткәрләреннән кала, башка беркемнең дә элеге музейда булмавын белдерде. Мин, шәхсән, Тукай иҗатын өйрәнүче белгеч түгел, шулай да безнең даһиебызга бәйле барлык нәрсә минем өчен кызыклы, бәлкем шуңадыр аның шәхесенә бәйле шул чаклы мәгълүмат нәкъ менә миңа килеп ирешкәндер дә.
Мине Тукай белән  менә шундый күптәнге, мистикага бәйле булмаган бәйләнешләр бәйләп тора да инде.
Хәзер Мартук турында берничә сүз – шуннан Тукай тормышының билгесез сәхифәләренә юл ачыла.
90нчы елларда “Казан утлары” журналында Мартук искә алынган повестем басылып чыкты. Көтмәгәндә-уйламаганда, Казанда яшәүче, яхшы укымышлы 80 яшьлек ханымнан шактый күләмле генә хат килеп төште. Әлеге ханым журналны  укыганда,  Мартук искә алынуын күрә. Баксаң, Бохара һәм Сәмәркандның Ислам үзәкләрендә кайчандыр лекцияләр укыган, хезмәтләр бастырган, дин белгече, дин әһеле булган бабасы сугышка кадәр бездә сөргендә булган. Шунлыктан, яшь чагында Казанда гомер итүче әлеге ханымнарның гаиләсен безнең Мартук Мәккә кебек илһамландырган – алар анда айга бер тапкыр хат юллау, елга бер тапкыр посылка җибәрү, ике елга бер туганнарын барып күрү хокукына ия булган. Коточкыч рәхимсез еллар! Бу хатны мин “Казан утлары” журналына тапшырдым. Әнием исән чакта, әлеге дин әһеленең эзенә төшәргә тырыштым. Кызганыч ки, вакыт шундый лаеклы шәхесләрнең дә эзләрен юа. Шулай да, әлеге имам Мартукта яшәүче өлкән буын вәкилләренең хәтерендә уелып калган. 30нчы елларда поселокта шушы  дин әһеленең яшәвен ишетеп беләләр, ул гарәп телендәге китапларны укыган, бер җеназадан икенчесенә кадәр яшәп, мәетләргә җеназа укып, дога кылган. Мөгаен, аның бездә яшәве, Мартукта һәрвакытта тирән белемле, укымышлы имамнар булуына этәргеч биргәндер. Әлеге имамнар күрше поселокларга, хәтта Актүбә һәм Акбүләккә да чакырылалар иде.
Ни өчен әле мин аның турында язам? Чөнки язмыш җиле Мартукка китереп ташлаган, алда бәян ителәчәк Әминә исемле ханымны, ул дин  билгече, әлбәттә, тәгаен белгәндер. Казаннан килгән ике укымышлы кеше, кечкенә генә поселокта, кемнеңдер җеназасында булса да, күрешмичә калмаганнардыр.
Интернет челтәренә, Фейсбукка Мартук хатирәләрен чагылдырган  “Балачагым станциясе» хикәясе урнаштырылгач, кинәт тагын хат килеп төште. Мөгаен, барлык татарларга да кызыклы булыр – бу хатның эчтәлеге Тукайның шәхси тормышына кагылышлы истәлекләрне бәян итә. Хатны сезнең игътибарга, искәрмәләрсез генә тәкъдим итәм, аннан да төгәлрәк, ачыграк җиткереп булмас. Хат, өсте-өстенә, кат-кат тикшерелеп, анализланды, сүз барачак кешеләрнең фотосурәтләре, хәтта каберләре дә табылды. Тик “Тукай Күпербашка кәҗә сөтен эчәргә кайта” дигән җөмләдә кымыз турында төгәлсезлек барлыгын искәртү урынлы булыр.

Рамил Шерланов:
Әлеге ваыйга турында миңа әниемнең әнисе – әбием бәян итте.
Якынча бу хәл 1912 нче елда була. Ул вакытта алар Казан губернасы Арча өязе Күпербаш авылында яшәгәннәр. Әтисе, ягъни минем карт бабам таза хәлле крестьян саналган, әнисе, ягъни минем карт әбием хуҗабикә булган. Карт бабам үтә тәкъва, югары әхлаклы, укымышлы, таләпчән, әмма гадел кеше була, щуңа авылның старостасы итеп сайлап куелгандыр да. Әбиемнең Әминә исемле бик чибәр, тыйнак, эш сөючән унсигез яшьлек бертуган апасы булган. Туганына хуҗалык эшләрендә Әминә һәрдаим булышлык иткән. Шушы авылга Казаннан танылган татар шагыйре Габдулла Тукай кайтып йөргән. Ул чахотка (үпкә чире) белән авырганлыктан, табиплар киңәше буенча, тормышының соңгы елларында, башта Казахстанда, аннары Татарстанда кымыз эчеп дәваланган. Ә минем карт бабам асраган бия сөте Казан губерниясендә иң яхшысы саналган. Әминә чынаякка салып, яңа гына эшләнгән кымызны, Тукайга кертә торган булган. Тукай, кымыз эчә-эчә, Әминәдән күзләрен дә алмый, аның белән озак кына гапләшеп утырган, киткәндә рәхмәт әйтеп саубуллашкан. Ул вакытта шагыйрь агарынган йөзле, үтә ябык булса да, йөз-торышы нәфислеген, матурлыгын җуймаган. Яхшы киенгән. Карасу сюртуктан, жилет, костюмнан, түбәтәйдән йөргән. Шагыйрь үтә пөхтә, тыйнак, укымышлы, акыллы, кызыклы кеше буларак тәэсир калдырган. Алар бер-берсен бер күрүдә яратканнар. Эш шуңа кадәр барып җиткән ки, Тукай  карт бабамнан кызы белән никахлашырга рөхсәт сораган. Тик карт бабам, тормышы корылмаган кешегә кызын бирүдән баш тарткан (кызганычка каршы, ул елларда шагыйрьләргә дә артистларга булган кебек караш хөкем сөрә).
1913нче елда 27 яшендә Габдулла Тукай гаилә дә кормыйча, хәерчелектә, үпкә чиреннән вафат була, ә Әминә революциядән соң, кызылармияче Баһаветдиновка кияүгә чыгып, аның белән Казахстанга, Актүбә өлкәсе Мартук шәһәренә юл тота. Анда ул ике кыз табып үстерә. Хәзерге вакытта Мартук шәһәрендә оныклары, оныкчыклары, оныкларының оныклары яши. Әминә гомеренең соңгы көннәренә кадәр үзенең беренче мәхәббәте булган Габдулла Тукайны оныта алмый, аның шигырьләрен кат-кат укып, акрын гына күз яшьләрен түгә. Әбием миңа Габдулла Тукайның Әминәгә багышланган шигыре барлыгын әйткән иде, тик шигырьнең исеме хәтердә калмаган.
Хәзерге вакытта мин Нукуста (Каракалпакстанда, Үзбәкстанда) яшим. Әминә апа (ире фамилиясендә), кызлары Фәүзия һәм Мәрзия – Баһаветдинова булып йөриләр. Әминә апаның оныклары – Марат белән Гөлкәй Мартукша яши, ә Рөстәм исемле оныгы һәм аның балалары (үземнең туганнан туган апам әйтүе буенча) Әминә апаның туган ягында – Казан өлкәсенең Арча шәһәрендә гомер итәләр. Миндә Әминә апаның фотосурәтләре юк. Алар туганнан туган апамда бар иде (минем аларны күргәнем булды). Әмма ул (мулла хатыны – абыстай) аларны яндырган (мөселман йолалары буенча үлгән туганнарның фотоларын (йөзләрен) сакларга ярамый). Абзыемның хатыныннан сорап белешү дә урынлы булыр дип уйлыйм, аларда да фотосурәтләрнең саклану ихтималы бар. Миндә әбиемнең (Әминә апаның сеңлесенең) фотосурәте бар. Уйлавымча, Мартуктагы оныкларында Әминә апаның һәм аның кызларының фоторәсемнәре булырга тиеш.
Мин Әминә апаның бертуган сеңлесенең оныгы булам. Сүз уңаеннан, мөфти Госман хәзрәт Исхакый – минем әнием Сәмигуллина Рәйсә Хисмәтулла кызының өченче буын ир туганы, ә мөфти Тәлгать Таҗетдин әниемә кияү тиешле (ул әниемнең өченче буын сеңлесенә өйләнгән). Госман абыйның әнисе (шагыйрә Рәшидә апа) белән Тәлгать абыйның каенанасы (Сәлимә апа) минем бабам Хисмәтулла Сәмигуллинның туганнан туган сеңелләре. Ул ятимәләрне минем бабамның абыйсы – Заһри абый Сәмигуллин тәрбияләп үстергән.
Әбием Хәбибуллина Гыйльмениса метрикасындагы мәгълүматлар: Әминә апаның кыз чагындагы фамилиясе – Хәбибуллина (минемчә ул, кияүгә чыккач, иренең фамилиясенә күчеп, Баһаветдинова булып йөри). Аның әтисенең (минем карт бабамның) исем-фамилиясе – Дәүләтшин Хәбибулла, әнисенең (минем карт әбиемнең) исем-фамилиясе Галиуллина Мәхүбҗамал була. Октябрь инкыйлабыннан соң – 1918 нче елда әниемнең әтисен, кулак буларак, кызылармиячеләр атып үтерергә булалар (аларның кулларында аны атарга дигән мандат була), урманга алып китеп, карарны укыйлар, әлеге хөкемне тормышка ашыра башлаганда, Күпербаш авылы крестьяннары, безне туендыручыны атасыз икән, безне дә үтерегез, дип, аның янәшәсенә басалар. Әниемнең әтисен атмыйча калдыралар. Барлык мал-мөлкәтләрен тартып алып, аның күп балалы гаиләсен (аның 10 баласы була) ач-ялангач калдыралар.. Шуннан соң, ачлыкның ни икәнен дә белмәгән авыл халкы АЧЛЫК ачысын татый.

Р. Шерлановның хатын алганнан соң,  май башында Г. Тукайның сөйгәненең эзләрен табарга өметләнеп, мин Мартукка юл тоттым. Һәм, ни гаҗәп, миңа максатыма ирешү мөмкин булды.
Мартук архивын өйрәнгәндә, Рамиль Шерлановның нәрсәдәдер ялгышканын һәм Әминә апаның тормышы турында тулы мәгълүматтан хәбәрдар булмавын ачыкладым. Шунлыктан, шактый гына күзәтелгән төгәлсезлекләрне ачарга мәҗбүрмен.

• • Әминә апа гаиләсе белән Мартукка 1918 нче елда түгел, ә Казахстан белән Үзбәкстанда  алты ел каңгырап йөргәннән соң (бу турыда Әминә апаның оныгы Рөстәм Әхмәтҗанов тулы итеп яза), 1945 нче елның җәй аенда кайтып төшә.
  • Әминә апаның барлык балалары да Мартукта түгел, ә Мөндәштә туа.
  • Әминә апаның беренче ире кызылармияче булмый, киресенчә, кызылармия вәкилләре аны атып үтерәләр. Шулар ук, Әминәнең әтисен кулак дип, аздан гына атып үтермиләр. Бәхеткә каршы, Күпербаш халкы аны коткарып кала.

Шул нисбәттә, Рамиль Шерланов турында  мәгълүмат биреп китү дә урынлы булыр. Ул Әминә апаның кече кыз туганы Гыйльменисаның оныгы. Рамиль Мартукка еш кайтып йөргән, Әминә апа белән, аның соңгы көннәренә кадәр аралашып яшәгән. Рамиль Шерлановның әбисе Гыйльмениса Хисмәтулла Сәмигуллин белән тормыш кора. Алар нәселе соңгы 100 елда Ташкентта, Алма-Атада, Казанда, Уфада, Петербургта һәм башка шәһәрләрдә югары дини вазифаларны башкара.
Россия мөселманнарының хәзерге мөфтие шейх Тәлгать Таҗетдин Рәйсә ханымның якын кыз туганы — Рамиль Шерланов әнисе белән никахта.
Хөрмәтле мөфти Госман хәзрәт Исхакый — Рамиль Шерланов әнисенең өченче буын ир туганы. Госман хәзрәтнең әнисе шагыйрә Рәшидә апа белән Тәлгать абыйның каенанасы Сәлимә апа — Рамильнең  бабасы Хисмәтулла Сәмигуллинның туганнан туган сеңелләре. Рәшидә белән Сәлимә ятим калгач,ул ятимәләрне Рамиль бабасының олы абыйсы – Заһри абый Сәмигуллин тәрбияләп үстергән.
Тукайның сөйгәне тирәсендә менә шундый катлаулы һәм югары туганлык мөнәсәбәтләре урнаша.Бу хәерлегәдер дә  — әлеге гаиләләрдә күптән үтелгән көннәр турында күпме фактлар, күпме фотосурәтләр саклана. Анда Тукай хакында да, Мөндәш, Күпербаш, Мартук турында да күпме хатирәләр бардыр.
Тукай сере минем Мартуктагы тормышымның беренче адымнарын атлаганда ук минем янәшәмдә булган. Уйлавымча, Казахстан белән Үзбәкстанда озак еллар  каңгырап йөргәннән соң, өч балалы Әминә апа белән Хәйрулла абыйның 1945 нче елда Мартукка барып чыгуы очраклы булмаган. Анда ире Хәйрулланың кыз туганы  Маһинур яшәгән. Димәк, Татарстаннан аерылгач, төрле җирләрдә каңгырап йөргәннән соң, минем Мартугым әлеге гаилә өчен, соңгы сыену урыны булган,
Озак эзләнүләрдән соң, Әминә апа белән аның ире Хәйрулла Баһаветдиновлар каберен табу насыйп булды. Әмина апа, 1945нче елдан башлап, гомеренең калган өлешен  Мартукта үткәрә һәм үзенең кыз фамилиясендә – Хәбибуллина буларак җирләнә. Әлеге факт, читләтеп булса да, аның Габдулла Тукай белән очрашу версиясен раслый. Иманым камил, бу – нәселнең киләчәк буыннары өчен, фамилияне саклап калу өчен дә шулай эшләнгәндер. Шуның белән, Тукай турындагы истәлекләрен, хатирәләрен күңелендә саклап, ул үзенең бөтен тормышын Тукай белән бәйли. Даһи белән очрашу мөмкинлегенә ия булган һәр хатын-кыз шулай эшләр иде, мөгаен. Мин балачактан ук Әминә апа белән Хәйрулла абыйны күреп үстем, мөселман бәйрәмнәрендә Әминә апаның Тукай кагылган кулларыннан бәлеш, кызарып пешкән катлама, яки кызыл эремчек бөккәне алып сыйлана идем, кайчагында кинога акча да эләккәләде.
Әминә апаның абыйсы Нурулла Хәбибуллин 1909нчы елда Күпербашның уңышлы сәүдәгәре – Камил Баһаветдиновның кызы Бибисабирәгә өйләнгән. Баһаветдиновның, кызыннан кала, Әсхәдулла исемле улы да булып, Тукай кебек, ул да Әминәгә гыйшык тоткан. Күрәмсең, Әминә апаның әтисе белән Баһаветдиновлар гаиләсе арасында ул-кызларын ярәштерү хакында ниндидер яшерен килешү дә булгандыр. Әмма Тукайның да, Әминәнең дә бу турыда белмәүләре дә бик ихтимал. Кызларын Тукай белән ярәштерүдән баш тартулары шул сәбәпле дә булырга мөмкин. Күпербаш зиратында Әминә апаның бертуганы Нурулланың һәм аның кызлары Мәрзия белән Фәүзиянең каберләре янәшә тора. Алда атап узылган кешеләрнең язмышлары Тукай күп тапкырлар булган Күпербаш авылы белән тыгыз бәйләнгән!!
Мин Әминә апаның хәзерге вакытта Алтайда тормыш итүче оныкасы Гөлкәй белән дә әңгәмә корып, истәлекләрне барладым. Әмма ул, Нугустагы Рамиль Шерланов  кебек үк хәбәрдар булмау сәбәпле, миңа күп мәгълүмат бирә алмады. Үземнең эзләнүләремне мин Нугустан, Әминә апа калдырган эзләрдән башлап җибәргән, һәм шушы, тирән, аермачык эзләр мине Тукайга китереп җиткергәннәр иде. Әминә Хәбибуллина белән Тукай арасында шәхси бәйләнешләр булуына инандырганы өчен, мин Шерлановка бик тә рәхмәтлемен.Шулай ук, ул миңа 1911-1912нче елларда, Әминә белән Тукайның бергә булган урыннарын да атады. Эзләнүләрем нәтиҗәсендә, Тукайның Күпербаш дип аталган борынгы татар авылын ни өчен сайлавына төшендем. Тукай гел шушы авылга тартылган, анда эшләгән, дәваланган. Әминә Күпербашта яшәгән, һәм Тукай, кызны ешрак күрү ниятеннән, кыска вакыт аралыгында яшәп тору өчен бүлмәләр дә ала торган була.
Мин Әминә апаны яхшы хәтерлим, аны вакытлар аралыгы аша аерымачык, үтәли күрәм, аның табигате белән итагатьле, инсафлы, әдәпле булуын тоям, аның сөйләшүе, үз-үзен тотышы, көнкүреш гадәтләре дә, мартуклыларныкына охшамаган, үз ягы зыялыларын хәтерләтә иде, һәм бу сыйфатлары аның кызларына да күчкән. Кызлары Мәрзия белән Фәүзиянең яшь чакларын мин әле яхшы хәтерлим, үз-үзләрен тотышлары ягыннан гына түгел, фикер йөртүләре буенча да аларга әниләре кебек мөстәкыйльлек хас иде. Кабатлап китү булса да, шул үзенчәлекле: Мартук Татаркасында без – татарлар бер төркем булып яшәдәе. ә Мәрзия апа, минем үги әтием Исмәгыйль абый эшләгән оешмада ниндидер җитәкче булып эшләде һәм аның берничә мәртәбә безнең өебездә дә булганы бар. Аның бертуган сеңлесе Фәүзия апа хакында да шул ук сүзләрне әйтә алам. Искитмәле, әмма Фәүзия белән Мәрзия Татарстанга,әниләре туып үскән төбәккә күңелләре белән һәрвакыт тартылды, алар анда еш булып, Әминә апаны да үзләре белән туган ягына алып кайталар иде Шулай ук, үзләре исән вакытта алар Күпербашта җирләнгән туганнарының каберләрен дә карап чистартып тордылар.
Кызларның әниләренә кагылышлы булган серне соңарып белүенең сәбәбе шунда ки, кырыс, күп сөйләргә ярамый торган заманда ата-аналарының кайчандыр буржуаз җәмгыятьтә югары урын биләве, патша заманы шагыйре белән якын мөнәсәбәтләрдә торуы турындагы хәбәрләр таралса, моның аяныч нәтиҗәләр китереп чыгару ихтималы бик зур булган. Алар, укымышлы һәм күпне күргән-кичергән кешеләр буларак, эшче-крестьян даирәсеннән булмаганнарның ачы язмышлары,  Мартукка күчеп яшәүләре, ниләр кичерүләре хакында хәбәрдар булганнар, мин аларны һәрвакыт бөек әдип Әмирхан Еники язмышы белән янәшә куеп исемә төшерәм.

Беренче бөтендөнья сугышы һәм Инкыйлабтан соң, 1917нче елдан алып, бөтен Россия күләмендә чуалышлар, түнтәрелешләр  башланды. Империянең таркалуы 20нче елларда Идел буе төбәгендә моңарчы күрелмәгән зур ачлыкны китереп чыгару белән тәмамланды. Ул, ачлык, Татарстан һәм Башкортстан җирлекләрендә яшәүче халыкларга бигрәк тә фаҗигале булып, соңыннан, үзенәң үлем тырнагын Казахстанга батырды. 1918 нче елда Әминәнең Мөндәш авылы Камалиевлар утарында корылган гаиләсе дә тарих упкынына эләгә. “Халык дошманы” булу нәтиҗәләрен алар шул дәрәҗәдә татыйлар ки, хәтта оныкларының балалары да шул чор хикмәтләрен әле дә хәтерлиләр. Әминәләр гаиләсе ата-аналарыннан мирас булып калган бөтен байлыкларын, милекләрен, җирләрен, җәмгыятьтәге социаль хәлләрен, һәм, хәтта, киләчәккә булган өметләрен дә югалталар… Безнең хәерче Мартугыбызга Әминә гаиләсе белән 1945нче елда килеп урнаша. Мартук 1960нчыелларга кадәр хәерчелек халәтендә (ут сузылмаган, эш урыннары юк…) булса, Казахстанда чирәм җирләрне үзләштерә башлау, үзенең беренче җимешләрен бирә:1959чнчы елда поселокта электр үткәрелә. Бу елларда Мартукта милициядән кала, Эчке эшләр халык комиссариатының (НКВД) вәкаләтле вәкиле дә тәртип сагында тора. Алда – халыкны сугыштан соңгы ач еллар сагалый. Шушындый кырыс шартларда Тукай турында,  шул чордагы бәхетле һәм җитешле яшәеш хакында сүз куертуларны уйлавы да мөмкин түгел. Мондый әңгәмәләр яшьләр өчен зарарлы булыр иде. Әмма татарларга хас гадәт буенча да, кызлар үзләренең хисләре һәм шәхси тормышларына гына кагылышлы мәсьәләләрне башкаларга ачарга кыймаганнар. Тукай да, шагыйрь буларак та, ир-ат буларак та, ул кызның үзенә карата битараф булмавын, газиз булуын, йөрәкләренең бердәй тибүен тойса да, үзенең уңышсызлыкка тарган мәхәббәте хакында кемгә дә булса ачылып сөйләгән дип әйтеп булмый. Тукай горурлыгын, татар горурлыгын билгесезлек пәрдәсе каплаган.
Тукай белән очрашулар, аның игътибары, бүләкләре, йөрәк хисләре Әминә апаның алдагы бөтен гомеренә җитәрлек Аллаһ бүләге. Тик әлеге, йөрәгендә мәңгегә уелып калган хатирәләр генә Әминә апага исән калу, балаларын үстерү, аларны укытып чыгару, алар белән Күпербашка кайтып йөрү, туганнарының, якыннарының каберләрен зиярат кылу өчен яшәү көче бирә, Тукай дип янган, аның шигърияте, мәхәббәте белән тулган йөрәгенә 1912нче елның бәхетле җәе генә гомер егәрен өсти.
Сугышлар, революцияләр сөреме тудырган күренмәс караңгылык чорында, кешеләр идеологик карашлары буенча гына түгел, ә социаль статус буенча да эзәрлекләнгән шул утыз елга сузылган авыр, катлаулы елларда бик азларның гына юл күрсәтүче янар йолдызы булгандыр. Ә Әминәнең Тукае булган. Үзенең кадерле хатирәләрен беркем белән бүлешергә теләмәгән, тик Тукай тормышы белән генә яшәгән, исән калыр, балаларын аякка бастырыр өчен ул аннан көч алган. 60нчы еллар ахырында гына, фәкать гаиләсенә генә кайбер серләрен ачкан. Тормышындагы бөтен серләрен кызлары гына белгән. “Аның исеме шөһрәтле булсын”, — дип, Тукай белән рухи якынлыкта торган кызларына еш кына әйтә торган булган.
Аллага шөкер, Әминә һәм Хәйрулла тормышларын саклап калып, Хәбибуллина һәм Баһаветдиновларның нәселләрен дәвам иттергәннәр. Илебезнең төрле почмакларында таралып яшәүче нәселдә һәммәсе дә үз урыннарын тапкан лаеклы кешеләр.Алар кайларда гына яшәми, Ташкент белән Нукуста да, Ашхабад белән Алматада да, Чикмент белән Петербургта, Арча белән Алтайда, Уфада һәм Мартукта, Актүбәдә, Казанда һәм башка калаларда гомер итәләр.
Соңарып кына хәтеремә төште, Әниемнең кече энесе – минем абыем Рәшит Әминә апаның кызы Мәрзияне бик ошата иде.  “Иртәнге сагыш” романында, аның турында күп кенә урыннарда искә алына. Тик нигәдер аларның берни барып чыкмады. Кызганыч, югыйсә, мин Әминә апаның туганы буласы идем… Тормыш кайчагында  менә шулай түгәрәкләнеп тә куя. Әминә апаның 1912нче елгы бәхетле көннәре турындагы мәгълүмат очраган берәүгә түгел, нәкъ менә миңа килеп иреште. Бу инде мистика түгел, бу инде бәкам  агачыннан эшләнгән тылсымлы сандыкта сакланучы Тукай фотосурәте белән мине балачактан ук бәйләгән язмышым.
Мартукта Әминә апаның бердәнбер якын кешесе – аның 1951нче елда туган оныгы Марат Әхмәтҗанов кына яши, ул бик күп фотографияләрдә чагылыш тапкан. Марат Рамиль Шерланов язганнарны раслап кына калмыйча, әбисе кулында үскәнлектән, Әминә апа турында күп кенә өстәмәләр дә, мәгълүматка төгәллек тә кертте: Әминә апа 1895нче елда туган, 1976нчы елда вафат булган. 17 яшендә Тукай белән очрашкан. Ул туып үскән Күпербаш авылына Тукай кәҗә сөтенә килеп йөргән. 1911–1912нче елларда шагыйрь шул авылдан ерак яшәмәгән, һәм шуңа күрә анда шактый еш булгалаган. Шагыйрь биографиясендә ул адреслар төгәл күрсәтелгән.
Ике кызы да йөз – торышлары, буй-сыннары, килеш – килбәтләре белән әниләренә охшаганнар. Күпсанлы фотолардан күренгәнчә, күркәм, чибәрләр. Әле яшьлек елларыннан ук хәтерлим, заманына күрә алар бик заманча киенә иделәр. Әминә апа үзе кисә, үзе тегә иде, ул үзенең тегү машинасын күз карасыдай саклады, чөнки 1945нче елдан Мартукта яшәп, Әминә апа әлеге машина ярдәмендә, гаиләсен туендырды. Ул ирләр өчен дә, хатын –кызлар өчен дә текте,өр яңа киемнәр тегү белән беррәттән, сугышка кадәр булган пәлтә,чалбар, костюм кебек әйберләргә яңа сулыш өргәнгә, аны Мартуктагы һәммә кеше белә иде. Әминә апаны эш сөючәнлеге, үтенечне кире какмаганы, зәвыклылыгы, эчкерсезлеге өчен яраттылар.Ул бурычка да тегә, хезмәте өчен аңа ашамлыклар белән дә түлиләр. Тукайның сөйгәне тормышта менә шундый нык, сыгылмас, эш сөючән була.
Әминә апаның кызлары гомер буе Мартукта эшләп, картаймышлы көннәрендә өзелеп сөйгән әниләренең тормышы башланган Күпербашка әйләнеп кайталар.Икесе дә авыл зиратына җирләнгәннәр.
Арчаның Кызыл бистә урамында, 50 йортта Фәүзиянең, һөнәре буенча хирург вазифасын башкаручы,1964нче елгы кече улы Рөстәм Әхмәтҗанов яши. Ул Күпербашта һәм Мөндәштә яшәүче Әминә апа белән Хәйрулла абыйның ерак туганнарын, биредә гомер иткән кешеләрнең һәммәсен дә йөреп чыга, күп кенә фотосурәтләр дә табыла.Иң мөһиме шул: әбисенең туган ягында, озак-озак әңгәмәләрдән соң, безне кызыксындырган, күптән булып узган вакыйгаларның кайтавазын ишеткәндәй була.Тукайның Күпербашка кәҗә сөте өчен генә килеп йөрмәвен, ә чибәр Әминәгә гашыйк булганлыктан, аның белән тормыш кору нияте булганын ачыклый. Авыл картлары кызның шулкадәр зифа, акыллы, тәрбияле булуын, аңа гашыйк булмау мөмкин түгеллеген искәртәләр.Арчада Рөстәмнең йортында Әминә апаның беренче кияве, 96 яшьлек фронтовик Әдгам абый Әхмәтҗанов та гомер кичерә. Ул сугыштан бер кулын югалтып кайта. Аннары кооператив техникумын тәмамлап, Мартуктагы райпотребсоюзда гомер буе бухгалтер булып эшли. Әдгам абый балачак чорыннан ук минем хәтеремдә уелып калган. Алар безнең урамда яшәгәнлектән, әниемне дә, аның сеңелләрен дә якыннан белгән, бер үк вакытта әтием белән бергә сугыш кырына киткән. Заманында ул абруйлы кеше саналган. Үткән гасырның 90 елларында бертуганымның йортында Әдгам абый, аның дуслары, татар, казах аксакаллары белән еш күрешә идек, әлеге очрашу мизгелләре фотосурәтләрдә саклана.
Миндә Әминә апаның икенче оныгы Рөстәм Әхмәтҗановның хаты саклана. Аның әлеге хатындагы мәгълүматлар Рамиль Шерлановка билгеле булмаган, шулай ук, минем язмаларымда өйрәнелми калган ак тапларны ачыкларга, барларга, тулыландырырга мөмкинлек бирә. Аның истәлекләре ярдәмендә шагыйрь язмышына бәйле тормышының тулы, төгәлләнгән тарихы күзаллана. Сезгә дә аның истәлекләрен үзгәрешләр кертмичә генә тәкъдим итәм.
“Минем әбиемнең тормышы җиңелләрдән булмаган, әтисе кулак дип атарга хөкем ителгән кызның гомер юлы җиңелләрдән була да алмаган. 1913нче елдан башлап, аның бөтен хәяте рәхимсез вакыйгалар, үзгәрешсез, дәвамлы, кырыс дәвер сынаулары аша уза. 1937нче елда Әминә апа гаиләсе, дүрт баласын алып, ашыгыч рәвештә, туган җирләрен ташлап китәргә мәҗбүр була. Бу аерым бер моңсу тарих, ул турыда аерым бер китап язып булыр иде. Гомумән, минем әбиемнең 1914нче елгы Беренче Бөтендөнья сугышы, революция, гражданнар сугышы, 20нче еллардагы ачлык, 30нчы еллардагы репрессияләр, Бөек Ватан сугышы өермәләрендә кайнаган тормышы Тукай белән берничек тә бәйләнмәгән. Куылып, сугылып йөргән вакытларында ул кызларына – ярый әле Тукай халкы кичергән әлеге газаплы  елларны күрмәде, дип, кабатлый торган булган. Рамиль Шерланов хатыннан күренгәнчә, Әминә Хәбибуллина һәм Хәйрулла Баһаветдиновлардан башлап, безнең нәселнең ишәйгәне күзәтелә. Шәхсән үзем дә әбиемнең бертуганнары Гыйльмениса һәм Нурулла ягыннан булган, бигрәк тә Хәйрулланың әтисе ягыннан булган барлык туганнарыбызны белми идем. Шуңа да карамастан, хәтта Нукус кебек Советлар Союзының башка ерак төбәгендә дә, Тукай һәм Әминә апа тарихын хәтерләүләре билгеле. Без – Әминә һәм Хәйрулланың оныклары белгән мәгълүмат белән Р.Шерланов искә алган истәлекләр тәңгәл килә.
Моңа кадәр Сәмигуллин-Баһаветдиновлар буыны ягыннан, безнең нәселне Татарстан һәм Башкортстанның югары дин әһелләре белән туганлык җепләре бәйләвен мин әле белми дә идем.
Тукай үлеменнән соң, 1918 елда әбием Мөндәш авылының таза хәлле, легендар, авыл халкының әле дә хәтерендә сакланучы Баһаветдин Камалиевның олы улы Әсхәдуллага кияүгә чыга. Баһаветдин Камалиевның оныгы – Арча төбәгендә һәркем өчен таныш, якташларының ихтирамын казанучы Мидхәт Нуруллин әле исән чагында Баһаветдин Бабайның озын буйлы, физик яктан нык, көчле эчке энергиягә ия булуын, карашы белән генә дә кешене аяктан ега алуын, ат белән янәшә басып, яки атның көче җитмәгәндә, берүзе генә дә утын төялгән арбаны тауга таба тартып менүен һәм бик күп башка нәрсәләр турында сөйләп калдырган иде. Ул елларда фаҗигале хәлләр еш булып торган. 1918нче елда ярлылар комитеты, продразверстка отрядлары котырына. Алар таза хәлле крестьяннарның икмәкләрен арзан бәядән генә сатып ала, яки бөтенләй түләп тә тормыйча тартып ала. Крестьяннар ашлыкларын бушка тапшырудан баш тарткач,1918нче елның көз ахырларында Арчага күпсанлы кызылармиячеләр отряды килеп төшә. Соңрак “сәнәк сугышы” дип аталган әлеге крестьяннар күтәрелеше алар тарафыннан рәхимсез рәвештә бастырыла. Анда 31 крестьян үтерелә, шулар арасында Әминәнең ире Әсхәдулла да була. 1918нче елда Әминәнең әти-әнисе кулак дип игълан ителә, әтисе Хәбибулланы авылдашлары үлемнән йолып кала. Әбиемнең беренче никахы кыска була, алар ире Әсхәдулла белән дүрт ай гына яшәп калалар, балалары да булмый. Шулай да Әминәнең каенатасы әлеге чуалышлар чорында җитез, эш сөючән киленен гаиләдән җибәрергә теләми һәм һәммәсенең ризалыгы белән икенче улы Хәйрулланы Әминәгә өйләндерә. Мөндәштә аларның балалары дөньяга килә.1922нче елда Мәрзия, 1926нчы елда минем әнием Фәүзия, 1931нче елда Камил туа. Кече уллары Вахит 1937нче елда туып, ике ел гына яшәп кала.1936нчы елда Баһаветдин бабай вафатыннан соң, 30нчы еллар ахырында әбием гаиләсе белән Татарстаннан күченеп китә. Шулай итеп, чит җирләрдә күченеп йөрүләр, төрле авырлыклар башлана, нужа якадан тарта. Төрле елларада алар әле Үзбәкстанда, әле Казахстанда яшиләр. 1950нче елда аның ире вафат була, ә соңрак ул тагын бер зур югалту кичерә, 21 яшьлек бердәнбер улы Ташкент шәһәрендә мәңгегә күзләрен йома. Әминә апа гадәттән тыш шат күңеллелеге, югары интеллекты белән аерылып торды, аңа нечкә юмор хисе хас булды.Ул безне – үзенең оныкларын бик ярата иде, бигрәк тә, аның безнең өлкәнебез Маратка мөнәсәбәте аеруча үзгә булды.Нәкъ менә аңа Тукай әкиятләрен укыды. Безнең арабыздан Марат кына гаилә ядкарен – әбигә бүләк ителгән, Тукайның әкиятләр китабын актара иде, аңа гына бүгенге көндә сакланып калмаган Тукай фотосурәтен күрү һәм кулына алу да насыйп була.
Тукай яшь кыз – Әминәгә үзенең фотографиясен һәм шигырьләре тупланган ике китабын (берсе – рәсемнәре белән эшләнгән “Шүрәле” китабы) бүләк иткән. Марат әбисенең яшь чактагы фоторәсемен дә хәтерли: ул калкурак кына гәүдәле, зифа буйлы, ак йөзле булган, аның бу кыяфәте олыгайгач та үзгәрмәгән. Арчада да, Мартукта да Әминә апаның әлегә кадәр очрамаган фотолары табылды.
Әйтеп үтелгәнчә Әминә апа бик тыйнак кеше иде, гомер буе үзенең беренче мәхәббәте, Тукайга булган мәхәббәте турындагы хатирәләрен йөрәгендә саклады. Тукайга булган хисләре һәм үзара булган мөнәсәбәтләр тарихы ире үлеменнән соң да гаиләдән читкә чыгарылмады. Әлбәттә, гаиләдә аның турында ишетеп белгәнлектән, без — оныклары әлеге тарих кыйссасын сораштыргач, әбиебез тыйнак кына елмаеп, Тукайның үзләренә килүе турында сөйли иде. Һичшиксез, алар арасында булган үзара мөнәсәбәтләр, әхлакый чикләрне узмаган, гыйффәтлелекне бозмаган, шунлыктан әлеге мизгелләр кадерледер дә. Гомер буе Әминә апа һәм аның кызлары Татарстанны сагынып искә алдылар һәм кайчан да булса ватаннарына кайту турында хыялланып яшәделәр. Шуны да әйтү мәслихәт, Әминәнең яраткан сеңлесе Гыйьмениса да, Татарстанны ташлап, Ташкентка күченеп китте.Хисмәтулла Сәмигуллин белән алар ике гаҗәеп кыз — Рәйсә белән Илсияне һәм бер ул -Илгизне табып үстерделәр.Барлык Хәбибуллиннар, Сәмигуллинар, Баһаветдиновлар нәселе үзара тыгыз аралашып, бер-берләренә Ташентка, Нукуска, Мартукка, Казанга, Күпербашка барып, кунакка йөрештеләр. Кызганычка каршы, Әминә әбиемнең туган җирләренә кайту хыялы тормышка ашмады. Соңгы елларда әбием бик каты авырды һәм 1976 елның җәендә, йоклаган җиреннән аның йөрәге тибүдән туктады. Ул Мартукта мөселман зиратында күмелгән. Менә шулай итеп, Әминә әбиемнең хәсрәт тулы тормышы, шуның белән бергә аның мәхәббәт тарихы да тәмамланды.
Әлеге тарих турында ахырга кадәр укып чыгучыларга  бик рәхмәтлемен. Шулай ук, бөек шагыйребезгә, шул исәптән аның соңгы мәхәббәтенә кагылышлы барлык нәрсәләргә игътибарлы булсак иде дигән өметемне җиткерәм.
Рөстәм Әхмәтҗанов

Үз гомеремдә реаль фактларга нигезләнгән күп кенә кискен сюжетлы сәяси романнар авторы буларак, шуны әйтә алам, кем фактларны чагыштыра, документларны өйрәнә, логик фикер йөртә белә, шул вак кына булган детальләрне дә билгели, торгыза ала. “Җәяүләп йөрү” дигән беренче романымны язып бастырганнан соң, миңа һөҗүм ясалды, Реанимациядә 28 көн ятканнан соң, икенче группа инвалид булып калдым. Реаль фактлар дигәннән мин моны ни өчен язам соң? Чөнки минем вакыйгаларны вак кына детальләрдән җыеп торгызу тәҗрибәсе бар. Аннан соң, Нукуста гомер итүче Рамиль Шерлановның тулы итеп язылган хатына да иямен. Ул – Сәмигуллин-Хәбибуллинар нәселенең бер вәкиле.Безнең героинябыз Әминә ханымның да нәсел җебе аларга барып тоташа. Әминә апаның бөтен тормышы, Аллаһ ихтыяры белән,  1912 елда Г. Тукай белән очрашкан көннән алып, 1976 елга, ягъни Мартукта узган соңгы көннәренә кадәр җентекләп өйрәнелде. Шунлыктан, Хәбибуллиннар, Баһаветдиновлар нәселе ягыннан булган туганнарының шаһәдәтнамәләренә, истәлекләренә, фотосурәтләренә нигезләнү, аның тормышын күзаллау мөмкинлеген бирә.
Әминә апа, дәвамлы озын гомер кичереп, 81 яшендә дөнья куя. Мартуктагы мөселман зиратының кабер ташлары белән танышканнан соң, аның кебек озак яшәүчеләр 1895нче елда гына түгел, ә хәтта 19 гасыр башында да булмавын кистереп әйтә алам. Туган җирләрендә төпләнеп гомер итүче чордашларыннан фәкать өчесе генә 60 яшькә җитә алган. Шул дәвер өчен, Әминә апаның феноменаль яшен ассызыклаганда, Аллаһ Тәгаләнең аның язмышына карата булган рәхмәте турында уйлыйм: Тукай белән очрашу, түза алмаслык рәхимсез елларда шулкадәрле авыр тормыш кичерү, шуңа да карамастан балаларын, оныкларын аякка бастыру һәм үзеннән соң күпсанлы лаеклы буын калдыру.
Рамиль Шерланов хатын алу белән, бернинди килешү-күрсәтмәләрсез генә мин Мартукка һәм Актүбәгә юл тоттым. Юл якыннардан түгел – бер көннән артык юлда!Күп кенә кешеләр белән очрашулардан, Советлар Союзының төрле төбәкләренә таралып яшәүче туганнары белән сәгатьләр буе телефоннан сөйләшүләрдән соң, хәтта бер-берсе белән элемтәләрен югалткан, үзара сирәк аралашкан кешеләрнең дә Әминә һәм Тукай тарихын хәтерләүләренә яки ни дә булса ишетеп белүләренә төшендем. Алар белән аралашканда, үзара сөйләшенеп эшләгәнлекләрен, Тукай тарихына бәйле рәвештә нәрсәгә дә булса ирешү теләкләрен тоймадым. Шундый трагик язмышны шулкадәрле кеше уйлап чыгара алмас иде.
Үзләренең гаилә тарихларын хәтерләүләре, нәсел-нәсәпләрен, әби-бабаларын олылаулары, яратулары өчен рәхмәтлемен! Икеләнүчеләр, ышанмаучылар яки Тукайның тормыш юлын башка яссылыкта аңлатырга тырышучылар бар икән, мөрәҗәгать итсеннәр, мин аларга Баһаветдинов – Хәбибуллин – Сәмигуллиннар нәселләренең контакларын тәкъдим итәм. Бирелгән текстка фотосурәтләрне дә терким һәм яңа фотолар, шулар арасыннан әле 1912нче елда Тукай күргән  яшь Әминә фотосурәтен табарга өметләнәм.
Кеше язмышларын ачу, барлау, өйрәнү  буенча минем башка тәҗрибәм дә бар. Биографик материалларны өйрәнеп, дөнья мәдәнияты дәрәҗәсендә танылган рәссам, сынчы Чыңгыз Әхмәров тормышын чагылдырган эссем – шуның ачык мисалы.Мин аны шәхсән 1971 нче елдан бирле беләм. Аның язмышы шулкадәр тетрәндерде ки, һәрвакыттагыча,  үземнең шәхсм инициативам белән, рәссамның балачак еллары узган, шагыйребез Тукай да булгалаган, Троицк шәһәренә юнәлдем. Сүз уңаеннан Ч. Әхмәровның Тукай китапларына иллстрацияләр ясавын да әйтеп китү урынлы булыр.
Ч.Әхмәров турындагы эссе – күп кенә казанлылар өчен ачыш булды, юкса ул 1956 – 1958 нче елларда Казан Опера театрның тышкы бизәлешен эшләгән. 1945 нче елда Алишер Нәваи исемендәге Ташкен опера театрының тышкы бизәлешен ясаганы өчен 1932  нче елда I дәрәҗәдәге Сталин премиясе белән бүләкләнә. Әлеге Ч.Әхмәров турындагы мәкаләм  шундый зур яңгыраш алды ки, хәтта Бөтендөнь татар Конгрессы аның татарча тәрҗемәсен  “Мирас” журналында бастырып чыгаруларын үтенде. Журналның әлеге басмасы съезда катнашучыларга бүләк буларак тапшырылды. Чыңгыз Әңмәров” дигән эссене минем www.mraul.ru сайтыннан табарга була.
Шуны да искәртү мәслихәттер, Баһаветдинов-Сәмигуллиннар биогарафиясенең ачылмаган, яктыртылмаган, тикшерелмәгән яклары калды. Мин моны аңлы рәвештә шулай эшләдем. Табип Р.Шерлановның ихлас, эмоциональ рәвештә язылган хатының һәрбер сүзенә ышанам. Р.Шерланов хатында туганнары турындагы мәгълүмат һәм Р.Әхмәтҗанов язганнар төгәл күрстелгән. Баһаветдиновлар ягыннан элеге нәселнең лаеклы вәкиле – мөфти Тәлгать Таҗетдин Уфа шәһәрендә яши. Имам Загретдин Сәмигуллин оныклары – хәзерге вакытта Татарстанның рухи лидерлары.
Мартук турында бәян ителгән үземнең “Балачагым тукталышы” дип аталган хикәям белән бүгенге әдәбиятыбызның нигезен тәшкил иткән бөек татар шагыйре тормышындагы әлегә кадәр билгесез булып кала килгән сәхифәләрне ачуыма мин бик шатмын.
Дөрестән дә, Аллаһның кодрәте акыл ирешмәслек. Тукай белән бәйле шушы күңелсез тарихны, 106 ел узгач кына булса да, укучыга җиткерә алуым мине язучы буларак аклый, дип уйлыйм.Үземнең якташым Әминә апаның авыр, сикәлтәле тормыш юлы белән танышканнан соң, үлем түшәгендә яткан Габдулла әфәнденең кем исемен кат-кат кабатлавын төгәл беләм кебек.
Мөмкинлектән файдаланып, әдәбият һәм сәнгать өлкәсендәге татар әдәбият белгечләренә, түрәләргә шуны җиткерәсем килә: Актүбәдә 60 елдан артык инде Советлар Союзы Герое Кутуев исемен йөрткән урам бар. Шушы шәһәрдә Геройның улы – минем яшьтәшем – Ринат яши. Яшьлегебездә бокс буенча бер үк тренерда шөгыльләндек, хикәяләремдә дә ул телгә алына. Мин Казанны барып күргәнче үк инде – 60 нчы елларда ул миңа Казанда Рөстәм Кутуйның туганнан туган абыйсында һәм аның әнисендә еш кунак булуы хакында сөйләгән иде. Актүбәдә шулай ук Тукай һәм Муса Җәлил урамнары да бар.  Шәһәрнең тау буендагы мәчете янәшәсендә моннан 150 ел элек салынган беренче урамны Татарка дип йөртәләр иде. Чөнки ул җирләргә татарлар күпләп күмәкләшеп күченеп килгәннәр. Шәһәр хакындагы белешмәләр шәһәр биографиясенә дә теркәлгән.
Актүбә өлкәсендә Муса Җәлилнең көрәштәшләре дә күп иде, реабилитацияләнгәннән соң алар үз хәтирәләре белән уртаклашып газеталарда чыгышлар ясыйлар, алар белән мәктәпләрдә, югары уку йортларында очрашулар уздыралар иде. Шунысын да әйтергә кирәк, Муса Җәлилнең туган ягы да Мартуктан 150 чакрымда гына урнашкан. 60 нчы елларда минем Мартукта М. Җәлилне шәхсән күреп белүче кешеләр белән очрашканым булды.
Казахстанда, Урта Азиядә игътибарга лаек булып та, әлегә кадәр онытылып килгән бик күп татарларның серләре саклана. Тукайның сөйгәненең кабере табылу белән барлык татарларны да котлыйм!
Мәрхәмәтсез язмыш, явыз тәкъдир ихтыяры беләндер инде, Тукай белән Әминә кавыша алмаган, ә бит нинди күркәм гаилә барлыкка килгән булыр иде, без бөек шагыйребезнең дәвамчыларын күрер идек. Чыннан да фаҗигале язмыш бу, шуннан да артыгы булырга мөмкин түгел. Аларның нияте дә, безнеке дә хыял чигеннән үтә алмады.
Тик шуны исегездә тотыгыз – вакыйгалар, тарихи ачышлар без булганда да, бездән соң да тукталмый.
Шагыйрь белән янә көтелмәгән бәйләнеш  туды. 2018 нче елның сентябрендә профессор Гомәр Баутдинов “The Russian Review” дип аталган америка журналында басылган профессор Вильямсның “Рәсәй мөселманнары” мәкаләсен, һәм Тукайның 1914 нче елда инглизләр тарафыннан тәрҗемә ителгән “Пар ат” шигыренең тәрҗемәсен Лодоннан эзләп  табуны үтенде. Аннан 12 нче июньдә Казандагы шагыйрь исемен йөртүче музейдан  шундый ук эчтәлектәге хат алдым.Миңа  шушы йөзьеллык документларны  таба алу мөмкинлеге туды. Әлеге документлар Г.Тукай музеена һәм Татарстан Республикасының мәдәният министрлыгына тапшырылды.

Шушы текстны тулысы белән яки өлешчә авторның язмача рөхсәте белән генә бастырып чыгару мөмкин.Авторлык хокуклары закон тарафыннан саклана.

1 нче фото. Бу фотографиядә икенче рәттә (сулдан икенче) алдына оныгы Гөлкәйне утырткан Әминә апа, ә өченче рәттә (уңнан беренче) соры макентоштан кулына ридикуль тотып басып төшкәне аның өлкән кызы Мәрзия (ул әнисенә бик охшаган). Ә калган затлар Әминә апага кызларының ирләре ягыннан гына бәйле. Анда җирле хакимият вәкилләре дә бар, Әминә апа гомере буе шулардан куркып яшәгәндер дә инде. Мартук. 1957 ел.

2 нче фото. Әминә Хәбибуллина (1895–1976). Мартук. 1975 елда төшкән фотосы.

3 нче фото. Беренче рәттә (сулдан): Әминә апа, оныгы Марат һәм аның әнисе Фәүзия. Өстә, басканнар (уңнан): Әминә апаның кызы Мәрзия, аның Ташкенттагы икетуган сеңлесе Ильсия. Әминә апаның ике кызы да Арча районы Күпербаш авылы зиратына җирләнгән.

4 нче фото. Беренче рәтта (сулдан): Мәрзия, уртада Марат, аның янында Фәүзия. Өстә басканнар: Әминә апаның Ташкентта яшәүче икетуган сеңелләре.

5 нче фото. Әминә апа өлкән кызы Мәрзия белән.

6 нчы фото. Әминә апа. 1972 ел.

7 нче фото. Әминә апа Хәбибуллина каберенә куелган таш. Рауль Мир-Хәйдәров тарафыннан 1918 елның17 маенда Мартукта төшереп алынды.

8 нче фото. Рауль Мир-Хәйдәров Г. Тукайның сөйгәне Әминә апа Хәбибуллина кабере янында. Фото 2018 елның 17 маенда төшерелде. Мартук.

9 нчы фото. Рауль Мир-Хәйдәров (сулда) Әминә апаның оныгы Марат Әхмәтҗанов белән. Мартук. 2018 ел, май.

10 нчы фото. Беренче рәттә (сулдан): Фәүзия (12 яшьтә), аның янәшендә (утыралар) әтисе Хәйрулла Баһаветдинов (48 яшьтә) һәм әнисе – Әминә апа (44 яшьтә), икетуганының улы – Камиль (7 яшьтә). Арткы планда Маһинур апа (46 яшьтә). 1939 ел.

11 нче фото. Алгы рәттә (уңда): Әминә апа. Өстәге рәттә (сулдан уңга): Әминә апаның оныгы Гөлкәй, Фәүзиянең ире Әгъдәм Әхмәтҗанов, Фәүзия үзе һәм аларның оныклары Марат. Мартук. 1960 ел.

12 нче фото. Фотография 1993 елда Мартукта эшләнгән. Фоторәсемдә үзәк фигура (уңнан дүртенче) – фронтовик Әгъдәм Әхмәтҗанов. Ул – Әминә апаның кызының ире. Аңа хәзер 96 яшь, Арчада яши. Өстәл артында утыручылардан сулдан икенчесе Мартук мулласы, чыгышы белән Мамадышта.

13 нче фото.Әминә апаның Арчадагы оныгы Рөстәм Әхмәтҗанов гаиләсе.